واکاوی موانع اصلی فعالیت های پژوهشی در ایران

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری سی تی مگ نقش پژوهش در پیشبرد و توسعه تمام جوامع در حال توسعه و پیشرفته در دنیای امروز بر کسی پوشیده نیست. هر پژوهش به خلق اندیشه های تازه منتهی می شود و هر اندیشه تازه ای منشأ طرح پرسش های نوینی است که انسان را به ارزیابی های بیشتر و جدیدتر برمی انگیزد و زمینه ساز تحولات علمی صنعتی و اجتماعی در هر جامعه ای می شود.

در این گزارش تلاش خواهد شد با رجوع به رویکرد و نظرات اساتید دانشگاه به واکاوی مشکلات میدان فعالیت های پژوهشی کشور بپردازیم.

یکی از مهمترین عوامل مؤثر در رشد اقتصاد دانش بنیان کارآمدی نظام پژوهشی و تولید علم کشور است. در سال های گذشته شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت علوم تحقیقات و فناوری با انتخاب سیاست های مبتنی بر مقاله های منتشر شده برای ارزیابی پژوهش های صورت گرفته توسط اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی مانند آیین نامه ارتقا مرتبه ترفیع پایه و آیین نامه اداری استخدامی اعضای هیئت علمی و آیین نامه های آموزشی دانشجویان دوره دکتری و کارشناسی ارشد موجب رونق گرفتن جریان تولید علم در کشور شدند.

این در حالی است که به رغم تأکید فراوان به پژوهش های مسئله محور در اسناد بالادستی و بیانات مقام معظم رهبری که تأکید ویژه ای بر اســتفاده از شاخص حل مسئله در نظام احراز و ارتقای نخبگان و اعضای هیئت علمی دارند با این وجود برخلاف رشد چشمگیر تولید علم در کشور از نظر کمی و کیفی با توجه به گزارش های ملی و بین المللی پژوهش های مسئله محور ناظر به نیاز های کشور در وضعیت مطلوبی به سر نمی برند.

فقدان تعریف یک هدف صریح و دقیق

جواد صالحی عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف عدم تعریف یک هدف صریح و دقیق برای زنجیره پژوهش و فناوری در کشور را مانع بزرگی بر سر به ثمر نشستن نتایج پژوهش و کار های تحقیقاتی می داند و دراین باره می گوید:

عدم تعریف یک هدف صریح و دقیق برای زنجیره پژوهش و فناوری در کشور را مانع بزرگی بر سر به ثمر نشستن نتایج پژوهش و کار های تحقیقاتی است

ما دقیقا نمی دانیم که در چه زمینه ای می خواهیم پژوهش کنیم اهداف خرد مشخص شده اند ولی این مسئله نیازمند یک هدف کلان است. نبود اهداف بزرگ باعث سردرگمی مراکز پژوهشی است و باید معنای اهداف تفهیم و راه صحیح رسیدن به آن به دانشجو تفهیم شود. نبود نگاه کلان در امر پژوهش باعث ضربه زدن به این مسئله می شود. ما باید در بخش هایی که نبض اقتصاد کشور را به دست می گیرد سرمایه گذاری کنیم تحقیق و پژوهش انجام دهیم و هدف اصلی مان هم رسیدن به این هدف باشد.

کمبود بودجه مهم ترین مانع توسعه پژوهش در کشور

میر فضل الله موسوی عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در همین زمینه بودجه را مهم ترین مانع پژوهش در کشور عنوان می کند و در این باره می گوید:

ما طبق برنامه ۵ ساله می بایستی سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی را به ۳ در صد می رساندیم در حالی که نه تنها این اتفاق نیفتاد بلکه شاهد این بودیم که گاهی از سال پیش از آن نیز کمتر شد. در تمام دولت ها این مسئله بوده است و هنوز هم به درستی حل نشده است. اگر بودجه مناسبی در اختیار محقق گذاشته شود وی بهتر می تواند ایده های خلاقانه خود را به منصه ظهور برساند و نتیجه بهتری نیز عاید کشور می شود. کاهش بودجه پژوهش یک زنگ خطر برای کشور محسوب می شود. البته باید در نظر داشت که آمار و ارقام مستندی باید وجود داشته باشد تا قضاوت صحیح صورت گیرد.

رابطه مثبت موانع ساختاری با سوء رفتار پژوهشی 

در مطالعه ای که توسط حیدر چوپانی سیدعلی سیادت و سعید رجایی پور پژوهشگران دانشگاه اصفهان انجام شده است اقدام به انتخاب ۳۷۷ نفر به صورت نمونه آماری از میان کلیه پژوهشگران دانشگاه های شهر اصفهان شامل اعضای هیئت علمی دانشجویان ارشد و دکتری دانشگاه اصفهان دانشگاه صنعتی اصفهان دانشگاه هنر و دانشگاه علوم پزشکی کردند که شرکت کنندگان در این پژوهش به پرسش نامه عوامل سازمانی مرتبط با سوء رفتار پژوهش پاسخ دادند.

در این پرسش نامه عوامل سازمانی مثل موانع ساختاری قوانین و مقررات نظارت ضعیف جو سازمانی و رفتار سوء پژوهشی مورد ارزیابی قرار گرفتند.

۵۲.۳ درصد از شرکت کنندگان در پژوهش (مرد) و ۴۷.۷ درصد (زن) بودند. ۴۷.۷ درصد دانشجوی کارشناسی ارشد ۴۲.۱ درصد دانشجوی دکتری و ۱۰.۲ درصد اعضای هیئت علمی بودند.

نتایج این پژوهش نشان داد که موانع ساختاری با سوء رفتار پژوهشی رابطه مثبت و معنی داری دارد. هر چه پژوهشگران با موانع ساختاری زیادی برخورد کنند به همان نسبت سوء رفتار پژوهشی آنها نیز زیاد خواهد بود.

موانع ساختاری به خودی خود زمینه را برای سوء رفتار پژوهشی فراهم می کنند

به گفته پژوهشگران این مطالعه موانع ساختاری به خودی خود زمینه را برای سوء رفتار پژوهشی فراهم می کنند.

حجم زیاد کار فعالیت های آموزشی و پژوهشی پژوهشگران و اعضای هیئت علمی وجود ساختار های بروکراتیک عریض و طویل در مسیر پژوهش و موانع سخت و غیر قابل اجرا در ارتباط با اجرای پژوهش ها نمونه هایی از موانع ساختاری هستند. این عوامل باعث می شوند که پژوهشگران نتوانند پژوهش ها و تحقیقات باکیفیتی ارائه دهند.

طبق یافته های به دست آمده از این تحقیق «نظارت ضعیف» با سوءرفتار پژوهشی؛ رابطه مثبت و معنی داری دارد. همچنین یافته ها حاکی از این بود که جو سازمانی نیز با سوء رفتار پژوهشی مرتبط است. هر چه جو سازمانی ناسالمی بر فضای آموزش عالی وجود داشته باشد نظارت ضعیفی نیز وجود خواهد داشت و سوء رفتار پژوهشی بیشتر خواهد بود.  

فضای ناسالم علمی سبب بی اخلاقی های پژوهشی می شود

به گفته پژوهشگران؛ وجود جو ناسالم پژوهشگران را در کنار هم نگه نمی دارد و به یکدیگر اعتماد نمی کنند. چنین پژوهشگرانی علاقه زیادی به مشارکت و قبول مسئولیت نخواهند داشت. وقتی فضای ناسالم علمی بر فضای پژوهشی حاکم باشد بی اخلاقی های پژوهش نیز افزایش خواهد داشت».

تمامی دستگاه های اجرایی نیاز به پژوهش دارند اما باید انگیزه لازم در مدیران به ویژه در بخش صنعت وجود داشته باشد که متأسفانه هنوز مدیران ارشد صنایع و دستگاه های اجرایی اعتقاد لازم را ندارند

بر اساس نتایج به دست آمده «قوانین و مقررات» به دلیل نقش میانجی که دارد باعث سوء رفتار پژوهشی می شود. قوانین و مقررات با تاثیر بر نظارت ضعیف می تواند باعث سوء رفتار پژوهشی شود.

در این خصوص محققان این مطالعه با توجه به نتایج به دست آمده پیشنهاداتی را در خصوص برگزاری کارگاه های آموزشی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی جهت آشنایی با حدود و انواع سرقت علمی گزارش صحیح از تمامی مراحل پژوهش و چگونگی رعایت اصول اخلاقی جهت پذیرش مقالات در مجله های علمی پژوهشی تصویب قانونی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی برای اخذ رضایت آگاهانه از مشارکت کنندگان و شرح آن در پژوهش خود و … ارائه کردند.

فائزه سادات موسوی (استاد فیزیک دانشگاه) نیز مشکل پژوهش در دانشگاه ها را در دانلود مقالات از ژورنال های معتبر بین المللی نبود امکانات کافی (بودجه) برای پروژه های تجربی با تکنولوژی بالا (در زمینه علوم پایه) نبود حمایت مالی از دانشجویان دکتری و نبود انگیزه اساتید برای فاز مطالعاتی قوی و تعریف پروژه پرمایه دانست.

به واقع باید گفت یکی از مشکلاتی که می تواند باعث کاهش انگیزه در اساتید برای انجام پژوهش شود موانع اقتصادی است؛ از این رو بودجه های تحقیقاتی به میزان کافی برای انجام یک پژوهش تزریق نمی شود.  

شرکت های خصوصی و دولتی برای انعقاد قرارداد بودجه مکفی در اختیار پژوهشگران قرار نمی دهند؛ بنابراین با توجه به تغییر نرخ ها اساتید هنگام خرید محصول دچار مشکل می شوند. این مشکل باعث می شود تا پژوهشگران برای انعقاد قرارداد مسئله محور عصا به دست حرکت کنند. اگر مانع اقتصادی حل شود تعداد قرارداد های مسئله محور به منظور حل مشکلات کشور نیز افزایش خواهد یافت.

 فقدان مدیریت اصولی در پژوهش

کمال حامدپور عضو هیئت علمی دانشگاه خواجه نصیر طوسی با تاکید بر این امر که پژوهش باید در ارتباط با نیازی انجام شود تاکید می کند: تمامی دستگاه های اجرایی نیاز به پژوهش دارند اما باید انگیزه لازم در مدیران به ویژه در بخش صنعت وجود داشته باشد که متأسفانه هنوز مدیران ارشد صنایع و دستگاه های اجرایی اعتقاد لازم را ندارند.
دانش باید اصل اساسی تمامی تصمیمات صنعتی و کلان کشور باشد و می دانیم که دانش بدون پژوهش ایجاد نمی شود. این در حالی است که در بخش صنعت بهایی به این مسئله داده نمی شود چون اعتقادی به پژوهش نیست به همین دلیل تولیدات کشور بی کیفیت و پر هزینه است و قابل رقابت با تولیدات خارجی نیست.

از نظر حامدپور حمایت از تحقیق و توسعه حمایت از تولید و اشتغال است. باید یک نظام فکری همه جانبه و حمایت از سوی دولت باشد تا زنجیره تحقیق تولید و بازار و نهایتا رفاه اجتماعی و توسعه پا بگیرد.

رضا منصوری عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف و مدیر طرح رصدخانه ملی فقدان مدیریت اصولی در پژوهش را مانع اصلی تحقیق در کشور بیان می کند و توضیح می دهد که حتی زمانی که بودجه های پژوهشی اندکی افزایش یافت تغییری در این زمینه مشاهده نشد چون تفکر مدیریتی برای هزینه بودجه و چگونگی توزیع و رساندن آن به دست پژوهش وجود ندارد. ما هنوز نتوانسته ایم نهاد های لازم را برای مدیریت این مسئله ایجاد کنیم. البته در سطح خرد کار هایی انجام شده ولی هنوز در سطح کلان حرکتی صورت نگرفته است. با وجود این مشکل ما حتی اگر بتوانیم سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی را به بالای یک درصد برسانیم که البته بسیار لازم است طبیعتا وقتی مدیریتی توانا و قوی این بودجه را هدایت نکند تاثیری بر پژوهش و در نتیجه بر توسعه کشور نخواهد گذاشت و این بودجه هرز خواهد رفت.

پژوهش موضوعی مغول مانده در دانشگاه ها

باید گفت که پژوهش علمی مطالعه ای نظام مند برای حل یک مشکل و اصلی ترین نیروی محرکه یک جامعه در مسیر ترقی بوده و از آن به عنوان یکی از شاخص های مهم رشد نام برده می شود. اهمیت تحقیق به اندازه ای است که هفت کشور اول تولید علم همان هفت کشور اول جهان از نظر امکانات هستند و تفاوت بین کشور های پیشرفته و توسعه نیافته با امکانات شرایط و بستر های تحقیقاتی آنها مرتبط است. نکته حائز اهمیت آن که بخش عمده ای از توان پژوهشی در دانشگاه ها متمرکز شـده است. چرا که دانـشگاه برجـسته ترین ســـازمان علمی است که لزوم توجه به پژوهـش و انجام تحقیقات در آن محسوس است.

این وظیفه در جامعه دانشگاهی بر عهده دو گروه اصلی اساتید و دانشجویان است. اما متاسفانه نتایج تحقیقات نشان داده است که میزان قابل توجهی از وقت اعضاء هیئت علمی دانشگاه ها صرف آموزش می شود و به همین دلیل اکثر اعضاء هیئت علمی دانشگاه ها در کشور های در حال توسعه وقت کافی برای انجام امور پژوهش را ندارند.

همچنین در بخش نهاد های بالادستی هم باید این موضوع بیش از پیش مورد توجه مسئولان عالی کشور و متولیان دانشگاه ها باشد تا این موضوع در جامعه ما روزبه روز کم رنگ تر نشود.

تحلیل نهایی

از نظر متخصصان برجسته دانشگاهی رایگان انجام دادن رساله در کشور نادیده گرفتن تحقیقات مهم در امور اجرایی نبود حمایت مالی محدودیت دسترسی به منابع مادر در کار های پژوهشی و عدم همراهی اساتید و خبرگان را ازجمله مهم ترین مشکلاتی دانستند که بخش پژوهش در ایران با آن دست به گریبان است.

علاوه بر این ها تخلف و تقلب در پژوهش از مشکلات مهم دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی است. شناخت دلایل سوء رفتار پژوهشی می تواند به شناخت این موضوع و رفع این مشکل کمک کند. سوءرفتار های علمی در واقع تعریفی تام از کلیه تخلفاتی است که در حوزه پژوهش رخ می دهد.

از جمله موانع عمده پژوهش در ایران موانع مربوط به مدیریت سیاستگذاری و نظام تحقیقاتی موانع مربوط به فرهنگ پژوهش موانع مربوط به پژوهشگران موانع مربوط به فضای استاندارد علمی و پژوهشی موانع مربوط به قوانین و مقررات پژوهشی موانع مربوط به بودجه و امکانات پژوهشی و موانع مربوط به کاربرد نتایج پژوهشی است.

در این خصوص عباس اسدی پژوهشگر تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری و پژوهشگرحوزه هویت و رسانه نیز معتقد است که ابتدا باید به صورت مسئله سؤال توجه کرد چرا که مشکلات پژوهش در ایران یک مسئله است و مشکلات روش انجام پژوهش خود نیز مسئله ای دیگری است هر چند خاص تر است. به همین خاطر در صورت مسئله ای کلی مشکلات پژوهش در ایران و بخصوص در جامعۀ کنونی به خاطر بار ها مورد آزمون و خطا قرار گرفتن و مشهود و ملموس نبودن نتایج طرح ها پروژه ها و…در جامعه یک حس بی اعتمادی از سوی جامعه و یک بی انگیزگی از سوی مجریان و ناظران طرح دیده می شود. حس بی اعتمادی شاید مهم ترین بخش عدم استقبال جامعه ایرانی از طرح های پژوهشی است. از سوی دیگر بحث روش های انجام پژوهش است که از چند جنبه مسئله ای حادتر به نظر می رسد.