دانشگاه اصفهان و پیشتازی در تاریخ شفاهی/ تاریخ شفاهی فرصتی برای انتقال میراث

سی تی مگ/اصفهان چهاردهمین همایش تاریخ شفاهی ایران با موضوع «تاریخ شفاهی در ترازو» و با حضور جمعی از مورخان، مدرسان و پژوهشگران تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه اصفهان برگزار شد.

محمدعلی چلونگر، مدیر گروه تاریخ و ایران شناسی دانشگاه اصفهان، در ابتدای این همایش که امروز سه شنبه (25 اردیبهشت ماه) به مناسبت بیستمین سالگرد بنیان انجمن تاریخ شفاهی ایران، و به کوشش دانشگاه اصفهان و انجمن تاریخ شفاهی ایران و با همکاری انجمن علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، در تالار صایب دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان برگزار شد، بیان کرد: امسال بیستمین سال تاسیس رشته تاریخ شفاهی در دانشگاه های ایران و انجمن علمی این شاخه است. به همت دوستان و دانشگاهیان، این برنامه فقط در 20 روز طراحی شد که با وجود این بازه کم بسیار غنی است. 

او ادامه داد: دانشگاه اصفهان در تلاش است تا همان طور که تاکنون پیشتاز این رشته در کشور بوده ، رشته تاریخ شفاهی را نیز در مقطع کارشناسی ارشد و از سال 1404 تاسیس کند.

این مدرس تاریخ با تاکید بر اهمیت برنامه ریزی، بیان کرد: یکی از هسته های اصلی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و در کنار تاریخ انقلاب اسلامی، تاریخ شفاهی است. این رشته در شورای پژوهشی دانشگاه و به همت دکتر مرتضی نورایی در حال بررسی است که امیدوارم به ثمر بنشیند. ارزیابی تاریخ شفاهی در این چند سال یکی از اهداف اصلی ما در نشست امروز است. به امید آنکه تاریخ شفاهی ما هر روز رو به تعالی بگذارد.

کرونا و شکل گیری جریانی نو در تاریخ شفاهی

محسن کاظمی، پژوهشگر تاریخ شفاهی و دانش آموخته دکترای تاریخ از دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات، به موضوع «بررسی عملکرد بیست ساله انجمن تاریخ شفاهی» پرداخت و گفت: من می خواهم قصه انجمن تاریخ شفاهی را برای شما تعریف کنم. ما در آغاز هیچ تصوری از تاریخ شفاهی در دانشگاه نداشتیم هرچند ثبت خاطره در جریان بود.

او افزود: 20 سال پیش در 1383 شمسی، مرحوم نیکبخت و گروهی دیگر به جلسه ای تاریخ شفاهی در دانشگاه اصفهان دعوت بودند. من هم آمدم و یادم است که دکتر مرتضی نورایی چقدر ما را با دنیای تاریخ شفاهی، آشنا و برای اعتلای تاریخ شفاهی تلاش کرد.

کاظمی سپس تاکید کرد: به کوشش نورایی بود که تاریخ شفاهی در ایران جان گرفت. کسانی که در حوزه تاریخ نگاری فعال بودند به این عرصه از تاریخ نیز وارد شدند. انجمن تاریخ شفاهی در 1383 پایه ریزی شد و به مرور پیشرفت کرد. با کاستی ها و موانعش نیز آشنا شد.

او بیان کرد: هیچ دانشگاهی به اندازه دانشگاه اصفهان به پیشرفت و توسعه تاریخ شفاهی کمک نکرد. در این سالیان، در نشست های مختلف، مباحث نظری، عملی و جنبه های گوناگون این رشته بررسی شد. نمونه آن واکاوی فنون و آسیب ها و تکنیک های مصاحبه در همایش سال 1386 بود. این همایش یکی از رویدادی مهم در علوم انسانی کشور به شمار می رفت. 

این پژوهشگر تاریخ شفاهی گفت: پس از همایش اخیر بود که تصمیم به چاپ کتاب گرفتیم. نشستی نیز در آستان قدس رضوی برگزار شد. در مشهد نیز اتفاق خوبی برای تاریخ شفاهی کشورمان افتاد. آموزش تاریخ شفاهی هم مسیله ای بود که نیاز به بررسی داشت. این موضوع نیز با تامل در آسیب های آموزش و پرورش مورد بررسی قرار گرفت. یکی از پربارترین نشست ها را در مجلس برگزار کردیم که آن هم پیامدهای مثبتی داشت و مثل دیگر نشست ها کتاب هم از آن چاپ شد.

او با نظر به تاریخ ایران گفت: ما دو مسیله انقلاب و جنگ را داریم که نیازمان را به تاریخ شفاهی دوچندان می کند. انجمن در سال 1390 هم در حوزه تاریخ ایثار و شهادت فعالیت جدی کرد و در قالب ارایه کتاب نیز عملکردی مثبت داشت. جهادسازندگی نیز محور یکی دیگر از همایش های ما قرار گرفت. در حوزه انقلاب اسلامی نیز که تاریخ شفاهی وامدار آن است، مباحث دنبال شد و نتایج مکتوب هم داشت.

این پژوهنده تاریخ شفاهی افزود: کرونا، هم مانعی بر سر راه تاریخ شفاهی بود و هم جریانی مثبت و مفید ایجاد کرد. افراد بسیاری خاطرات خود را از کرونا نوشتند. بیماران و غسالخانه ها و پزشکان و پرستاران از جمله آن ها بودند. این  جریان به همت انجمن تاریخ شفاهی دنبال شد و به صورت کتاب هم بیرون آمد. انجمن تاریخ شفاهی تنها تشکیلات علوم انسانی بود که بلافاصله بعد از کرونا نشستی جدید برگزار کرد که محوریت آن تاریخ مازندران بود. صدای تاریخ شفاهی نه فقط از دانشگاه اصفهان بلکه باید از همه دانشگاه های کشور شنیده شود.

مرجعیت علمی و صنفی و ضرورت گذار از اختلافات

مرتضی نورایی، عضو هییت علمی گروه تاریخ و ایران شناسی دانشگاه اصفهان، بحث خود را با موضوع «مرجعیت علمی _ صنفی در عرصه تاریخ شفاهی»  آغاز و اظهار کرد: آنچه امروز در تاریخ شفاهی ما اهمیت ویژه دارد، آن هم در دورانی که شبه تاریخ زیاد شده است، ارزیابی موقعیتی است که جامعه در آن تاریخ شفاهی را تولید می کند.

این پژوهنده ادامه داد: تاریخ شفاهی سهل ممتنع است. یکی از شعارهای تاریخ شفاهی این است که امروز انجام بده و قضاوت را به آینده واگذار کن! این به معنی آن نیست که بی تفاوت بگذریم. اما فرصت امروز را نباید از دست داد.
این مورخ به همگانی بودن رشته تاریخ نظر کرد و توضیح داد: همه می دانند که تاریخ شفاهی بهترین وسیله برای انتقال میراث و گفت وگوی نسل هاست. تاریخ شفاهی در دوران سالمندی نیز بسیار اهمیت می یابد. یکی از اهداف مهم تاریخ شفاهی فراهم کردن فرصتی بود تا کارگران و زنان و افراد بی سواد را نیز به دنیای تاریخ بیاورد. آن هم در زمانه ای که تاریخ نگاری درباری و حکومتی داشتیم. این محاسن تاریخ شفاهی بود که آن را فراگیر کرد.

نورایی به دشواری تاریخ شفاهی نیز نظر کرد و گفت: گاهی مصاحبه هایی می بینم که افسانه و رویاست. ما به تولیدات وثیق نیاز داریم. البته تاریخ رویاگونه هم به عنوان تاریخ جایگزین و عرصه ای برای ادبیات داستانی باید در جریان باشد. 

او یادآور شد: در مرجعیت علمی تربیت عالمان تاریخ شفاهی بسیار مهم است، مثلاً افراد به کارگاه تاریخ شفاهی می روند، اما کم است. این باید تقویت شود. در بحث آموزش متاسفانه مصاحبه شوندگان چندان تربیت نشده اند. این آسیبی جدی است. مصاحبه کاری سرسری نیست. مصاحبه اصول و تکنیک دارد و متفاوت از کار یک خبرنگار است. 

او به مرجعیت پژوهشی هم نظر و توصیف کرد: مرجعیت پژوهشیِ ما نمونه های درخور اعتنایی دارد. یکی از آن ها کتابی است که در نشست آستان قدس رضوی چاپ شد. در موضوعاتی که قابلیت توسعه و اهمیت دارد، دانشگاه اصفهان و انجمن تاریخ شفاهی واقعاً اثرگذار بوده است. تواریخ خاندانی، اصناف، خانواده ها، مجلس پژوهی و… از جمله آن ها به شمار می آید.

نورایی بحثش را چنین دنبال کرد: متاسفانه در نگارش مقاله تاریخی پژوهشگران این حوزه ضعیف هستند. انتظار داریم بیشتر در این عرصه گام بردارند. بحث قیمت و حقوق صنفی مصاحبه کنندگان نیز مهم است. برای هر مصاحبه ما حدود 700 تومان در شهرستان ها و در تهران بیش از یک میلیون تخمین زدیم. مصاحبه کنندگان باید با این حقوق خود آشنا باشند. گاهی به خاطر اختلافات در قیمت گذاری، پروژه ناتمام می ماند. مالکیت مادی و معنوی نیز باید بررسی شود. داشتن مرجعیت مشخص با توجه به این مسایل بسیار اهمیت دارد. وجود ناظر در جلسه مصاحبه می تواند مشکلات ما را از برخی جنبه ها کم کند.

تاریخ شفاهی عرصه ای فراتر از تاریخ جنگ است

مرتضی دهقان نژاد، عضو هییت علمی گروه تاریخ و ایران شناسی دانشگاه اصفهان، به سراغ مبحث «نقش دانشگاه ها در آینده توسعه تاریخ شفاهی ایران» رفت و توضیح داد: علوم انسانی بعدی از دنیای امروز ماست که مثل هر مقوله دیگری در حال پیشرفت است و متناسب با نیاز به وجود آمده.

او ادامه داد: انسان توانایی ندارد که تمام ابعاد یک واقعه تاریخ را بداند. ما در تاریخ نادانسته ها و جنبه های تاریک بسیار داریم. ما باید برای روشن شدن این مسیر تلاش کنیم. 

این  پژوهشگر تاریخ معاصر گفت: یک مسیول وقتی منصبی دارد یک چیز می گوید و بعد از کناررفتن و خانه نشینی حرف دیگری می زند! کدام دوره زندگی او واقعیت دارد؟! باید یک مصاحبه کنندۀ ماهر رو در روی او قرار بگیرد تا معلوم شود که کدام دوره زندگی اش صادق بوده است!

دهقان نژاد با نظر به اینکه ما خیلی در مباحث تاریخ شفاهی عقب هستیم، توضیح داد: در غرب و دیگر نقاط دنیا حتی ترکیه در تاریخ شفاهی و مصاحبه پیشتاز هستند. دنیا ارزش تاریخ شفاهی را دانسته است. ما هم با وجود موانع ضرورت دارد که این راه را ادامه دهیم. در دنیا از 1979 تاریخ شفاهی و انجمنش راه افتاده است و همایش های بین المللی هم دارد. باید در ایران هم همایشی بین المللی داشته باشیم. متاسفانه دانشگاه های تهران در این زمینه فعالیت علمی و درستی نداشته اند. 

این مدرس تاریخ بیان کرد: چرا دانشگاه ها به تاریخ شفاهی رغبت ندارند؟ شاید چون برخی تاریخ شفاهی را به تاریخ جنگ محدود کردند. اما این همه تاریخ شفاهی نیست. دانشگاه های ما علم کافی در این زمینه نداشتند و تمایل هم نشان ندادند. یکی از دلایل پشت کردن به تاریخ این است که افراد دوست ندارند لایه های پنهان زندگی شان آشکار شود! 

این محقق از جنبه ای دیگر نیز به دانشگاه ها نگاه و اظهار کرد: نپذیرفتن مسایل نو همواره در جامعه دانشگاهی و نخبگانی ما معضل بوده و مانعی بر سر راه دانشگاه ما به حساب می آمده است. چه بخواهیم و چه نخواهیم تاریخ شفاهی در دنیا رو به رشد و توسعه دارد. اگر پیش نرویم، عقب می مانیم.

ضرورت تبیین ماهیت و متولی تاریخ شفاهی

«ارزیابی نگاه دانشگاه ها به موضوع تاریخ شفاهی» عنوان سخنرانی مسعود کثیری، عضو هییت علمی گروه تاریخ و ایران شناسی دانشگاه اصفهان بود که چنین بیان کرد: اینکه چرا به جز دانشگاه اصفهان سایر دانشگاه ها به تاریخ شفاهی ورود نمی کند، دغدغه است. جامعه دانشگاهی ما در این حوزه سردرگم است. ماهیت تاریخ شفاهی، متولی آن و فرصت ها و تهدیدهایش برای ما اهمیت بسیاری دارد.

او ادامه داد: در این حوزه، سوالات متعددی می توان مطرح کرد. آیا تاریخ شفاهی یک روایت است یا دانشی انتقادی و مقایسه ای است؟ آیا تاریخ شفاهی فقط ثبت تجربه زیسته است؟ آیا باید به سراغ بزرگان برویم یا با طبقات فرودست نیز مصاحبه کنیم؟ اگر تاریخ شفاهی تاریخ است، باید الزامات تاریخ نگاری در آن رعایت و مکتبش نیز مشخص شود.

این پژوهشگر اضافه کرد: متولی تاریخ مبهم است! خیلی ها خود را متولی تاریخ شفاهی می دانند. پزشکان و روان شناسان نیز برای درمان به جهان تاریخ شفاهی علاقه مندند. پژوهشگران تاریخ و اهالی علوم انسانی هم خود را متولی می دانند. سیاستمداران هم غالباً برای توجیه عملکرد و ایدیولوژی خویش به دنبال آن هستند. افراد برای اسطوره سازی و جذب مخاطب دست به این کار می زنند.

این مورخ به آینده پژوهی نیز نظر کرد و توضیح داد: گروه آینده پژوه نیز در عرصه تاریخ شفاهی ادعاهایی دارند. طبقات مختلف اجتماعی دیگر نیز در عرصه کنش گری اجتماعی به دنبال تاریخ شفاهی هستند. با این افراد پرمدعا راه به جایی نخواهیم برد، مگر اینکه به سوالات اساسی خود در تاریخ شفاهی پاسخ بدهیم. آن روز، مشخص می شود که متولی تاریخ شفاهی کیست.

چه معجزه ای از تاریخ شفاهی انتظار دارید؟

علی ططری، پژوهشگر تاریخ شفاهی و مدرس این رشته، با تامل در موضوع و عنوان «آسیب شناسی تولیدات تاریخ شفاهی در ایران» یادآور شد: ما 5 انجمن تاریخی داریم و امروز 20سالگی انجمن تاریخ شفاهی را جشن می گیریم که دستاورد کمی نیست.

او افزود: امسال با شعار تاریخ شفاهی در ترازو آمده ایم تا این رشته را بسنجیم. مصاحبه کننده و مصاحبه شونده و کارفرما 3 ضلع اصلی کار شفاهی است که باید هر 3 را تبیین کرد. اما آیا باید حتماً تاریخ شفاهی را منتشر کنیم؟ خیر ضرورتی ندارد. چون هرچه در یک کار پژوهشی جلو می رویم، ابعاد تازه ای از آن نمایان می شود. تاریخ شفاهی آرشیوسازی می کند، صرفاً تولید کتاب نیست.

این پژوهشگر تاریخ شفاهی توضیح داد: پروپوزال نویسی کم مسیله ای نیست که باید در عرصه تاریخ شفاهی اجباری شود. راستی آزمایی نیز مقوله ای بسیار پیچیده است که در این مجال کوتاه نمی توان آن را تبیین کرد. خدمات آرشیوی نیز باید توسعه پیدا کند و مصاحبه ها در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد.

ططری ادامه داد: ما باید در بخش پرسش هم قوی عمل کنیم. برخی پرسش ها عمومی هستند، اما برخی سوالات تخصصی است. لزومی ندارد که از پیش از مصاحبه همه سوالات را در اختیار مصاحبه شونده قرار دهیم.

این محقق توضیح داد: حقوق راوی نیز مهم است. مصاحبه شونده هم باید حقوقش رعایت شود. این شخص شاید حتی در تامین هزینه رفت وآمد هم با مشکل روبه رو باشد. بحث آموزش نیز بسیار مهم است. گروه های مختلفی در حال آموزش هستند، اما فراگیر نشده است. پیش مصاحبه هم اهمیت دارد.

این تاریخ نگار ادامه داد: سوالات متنوعی می توان به عنوان چالش های تاریخ شفاهی مطرح کرد. چرا تاریخ شفاهی با اقبال عمومی روبه رو شد؟ کارفرما چه معجزه ای از تاریخ شفاهی انتظار دارد؟ تاریخ شفاهی چه درد جامعه را برطرف می کند؟ علت پناه بردن به تاریخ شفاهی چیست؟ آیا هرچه عنوان تاریخ شفاهی دارد، در این حوزه قرار می گیرد؟

تاریخ شفاهی در میانه فرودست و فرادست

مرتضی رسولی پور، مدیر بخش تاریخ شفاهی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، عنوان بحثش را «چشم انداز آینده تاریخ شفاهی ایران» قرار داد و خاطرنشان کرد: نگاه ما در بررسی تاریخ معاصر غالباً درونی نبوده است. چون می خواستیم بحث خادم و خاین به سرزمین را مطرح کنیم. اما به مرور معلوم شد که این دسته بندی ها آسیب است.

او ادامه داد: به وجود آمدن انجمن علمی تاریخ شفاهی به ما کمک کرد تا در مسیری درست تر گام برداریم. انجمن مباحثی نو مطرح کرد. یکی از بحث های مهم امروز این است که متولیان تاریخ شفاهی چقدر تاکنون موفق بوده اند. 

این پژوهنده توضیح داد: برای مشخص شدن چشم انداز تاریخ شفاهی باید وضعیت کنونی آن را بررسی کرد. توصیه می کنم کارهای تاریخ شفاهی را به قبل از انقلاب محدود کنید. هنوز بسیاری از اسناد جنگ در دست ما نیست. البته کار در این حوزه هم باید باشد، اما نباید از توسعه و ارتقای آن در گذر زمان غفلت کرد.

او با نظر به اینکه تاریخ شفاهی می تواند زبان واسطه میان بالادستی ها و پایین دستی های جامعه باشد، گفت: نقش میانی مورخان تاریخ شفاهی میان طبقات مختلف یا نهاد قدرت اهمیت بسیاری دارد. نبود این طبقه میانی بود که به سقوط پهلوی منجر شد. 

رسولی پور تاکید کرد: خواسته های مردم باید به حکومت به درستی منتقل شود. حکومت نیز باید به خوبی پیامش به مردم برسد. اهمیت آن بسیار زیاد است. اگر این را نادیده بگیریم، اگر در ابعاد مختلف نرم افزاری و سخت افزاری مصاحبه درست عمل نکنیم، با مشکلات روزافزونی روبه رو می شویم.

او توضیح داد: باید دنبال مسایل نو رفت. چرا وقتی درباره شهید مصاحبه می کنند، درباره همسر و فرزندانش حرفی نمی زنند؟ چرا زندگی آنان از جنبه های مختلف اقتصادی و اجتماعی بررسی نمی شود؟ اگر تاریخ شفاهی در مسیری درست قرار بگیرد، مشکلات ما نیز کم می شود. 

این پژوهشگر تاریخ شفاهی گفت: ما نباید فقط متن را به مخاطب عرضه کنیم. دادن فیلم و صوت و بازتاب لهجه و زبان بدن نیز اهمیت اساسی دارد. از کیفیت کار نباید غافل شویم. نباید به گروه های بالا وابستگی داشته باشیم. تاریخ شفاهی برای اینکه صدای مردم و طبقات مختلف باشد، باید از این وابستگی بگذرد.

مرد صبور و آرام تاریخ شفاهی

سعید فخرزاده، پژوهشگر تاریخ شفاهی، با تمرکز بر موضوع «نکوداشت رحیم نیکبخت؛ عضو هییت موسس انجمن تاریخ شفاهی ایران» گفت: نیکبخت، اولین فرزند خانواده روستایی اش در سراب است. در همان کودکی اش به تهران می آیند. و نیکبخت از کودکی به تاریخ علاقه مند می شود. 

این محقق یادآور شد: نیکبخت رشته تاریخ را در دانشگاه شهیدبهشتی تهران آغاز کرد. مطالعات خود را نیز از همان زمان کلید زد. او در حوزه تاریخ عاشورا فعالیت و علاقه جدی داشت. به منطقه آذربایجان، زادگاهش نیز علاقه مند بود و ده ها کتاب در این حوزه منتشر کرد. تاسیس موسسه دیار کهن برای حفظ هویت آذربایجان ایران هم بخشی دیگر از اقدامات او بود. 

فخرزاده توضیح داد: نیکبخت صبور و کم حرف بود و آرامش خاصی داشت. او می توانست در تاریخ آذربایجان مطرح شود، اما فرصت نشد و زود از دنیا رفت.

پایان خبر سی تی مگ