طرحی برای رسانه های فردای ایران – سی تی مگ

سطح نازل آزادی رسانه و ضعف فاحش اقتصاد رسانه بارقه های امید رسیدن به گشایشی در نظام رسانه ای را کمرنگ تر از همیشه کرده است. اوضاع وخیم اقتصادی و بن بست سیاسی هم بر نظام رسانه ای سایه انداخته است. فعلاً نشانه ای از بهبود در افق پیدا نیست.

ولی اگر مقیاس تاریخ را وسیع تر از چند دهه در نظر بگیریم، شاید بتوانیم مشاهده کنیم که جامعه ایران ایستا نبوده و به هر طریقی با تکاپوها و جنب وجوش هایی که دارد راهش را پیدا کرده است.ایران در یک پیچ تاریخی قرار گرفته و دگرگونی های بنیادینی که چند سال است نشانه هایش را می بینیم آغاز شده است. ما برای نظام رسانه ایِ فرداهای روشن تر ایران نیاز به طرحی و چارچوبی استوار و رسا و دقیق با اتکا به تجربیات گذشته داریم. هنگامی که یک جامعه به وقت نوزایی می رسد، نیازمند بدیلی است که بایدآماده کرده باشد تا بتواند در زمان نوزایی از آن بهره بگیرد، وگرنه در زمانه ای که ایده های سابق برافکنده می شوند و خلا ایده پیش می آید، ایده های کژ و نامطلوب و بدخواهانه می تواند به راحتی خلا را پر کند. از سوی دیگر، اگر بدیلی نداشته باشیم، دایماً وسواس گونه و منفعلانه تصور می کنیم سیاهی تا ابد ماندگار است، اما اگر از قبل به بدیل ها و جایگزین های احتمالی فکر کرده باشیم، به سوی آن گام برمی داریم هرچند آهسته و با موانع و رنج های بسیار.

باری، سوال اصلی اینجاست: نظام رسانه ای آینده ایران باید چطور باشد و بر چه پایه هایی استوار باشد؟ شاید آزادی اولین مولفه اساسی آن باشد: آزادی از سانسور، آزادی از هرگونه ایدیولوژی و آزادی از هر نوع فشار اجتماعی از سوی گروه های صاحب قدرت و نفوذ. بخش مهمی از روزنامه نگاری مربوط است به دیده بانی قدرت و نظارت بر عملکرد صاحبان قدرت. قدرت سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی واجد عناصری فسادپرور است که روزنامه نگاری مراقب و منعکس کننده این فسادهاست. طبیعی است که قدرتمندان در هر سطح و هر نوع بخواهند جلوی این دیده بانی را بگیرند. پس رسانه ها باید در برابر صدمات احتمالی از جانب قدرتمندان حفاظت شوند و مصون باشند. اولین مولفۀنظام رسانه ای آینده ایران می تواند ایجاد سازوکاری حقوقی و قضایی و حرفه ای برای برقراری آزادی رسانه ها باشد.

دومین مولفۀ نظام رسانه ای مطلوب در ایران می تواند قطع انحصار از رسانه های سنتی و نوین باشد. در کنار رادیو و تلویزیون عمومی ــ که همان هم تماماً نمی باید منحصر به تبلیغات سیاسی حکومت باشد و باید آرای بخش های مختلف جامعه را با همه کثرتی که در آن است بازتاب دهد ــ لازم است که ده ها و صدها شبکه تلویزیونی و رادیویی خصوصی وجود داشته باشند تا اقشار و گروه های مختلف با عقاید گوناگون و آرمان هایی متکثر بتوانند محتوای دلخواه را تولید و با فرم دلپسند خود منتشر کنند. به همین ترتیب، تعداد متنوعی از شرکت ها و اوپراتورهای خصوصی اینترنتی باید بتوانند در حلقه های مختلفِ زنجیره کسب وکارِ دسترسی به اینترنت نقش داشته باشند.

برداشتن فیلترینگ اینترنت از همان جنس آزادی رسانه است، اما برای تاکید بیشتر و جبران تجربه های تلخی که داشته ایم، می توان فصلی از طرح پیشنهادی نظام رسانه ای مطلوب برای آینده ایران را جداگانه به آن اختصاص داد. شبکه های اجتماعی و سایت های اینترنتی نباید فیلتر باشند، مگر در مواردی بسیار استثنایی در حوزه خلافکاری و جرایم نه اخبار و عقاید. فیلترینگ سمی است که به تدریج به پیکر نظام رسانه ای ایران تزریق شده است و در ایران فردا باید از این جسم خسته و فرسوده سم زدایی کرد.

برای رسیدن به این شرایط در رسانه های ایران نیازمند یک پیش شرط اساسی هستیم: کمترین میزان دخالت حکومت در امور رسانه ها، از مالکیت و مدیریت رسانه ها تا مجوزدهی و نظارت و حمایت از رسانه ها. اینکه می گوییم حکومت در نظارت بر رسانه ها دخالت نداشته باشد، به این معنی نیست که هیچ نظارتی مطلقاً وجود نداشته نباشد، بلکه بدان معناست که حکومت ناظر و عامل نظارت نباشد تا این امکان برایش مهیا نباشد که جلوی رسانه هایمنتقد و حتی مخالفش را بگیرد. نهادهای صنفی و حرفه ای روزنامه نگاری مستقل می توانند بر عملکرد حرفه ای رسانه ها نظارت داشته باشند و دادگاه های مستقل و عاری از جانبداری وچارچوب قضایی مخصوص رسانه ها می توانند درباره تخلفات احتمالی قضاوت کنند. این وضعیت نیازمند قانون گذاری و سازوکار حقوقی خاصی است که در آن از صدور مجوز پیش از انتشار برای مطبوعات و وب سایت ها خبری نیست و با سهولت بهشبکه های تلویزیونی و خبرگزاری ها امکان تاسیس می دهد.

در طرح پیشنهادی برای رسانه های فردای ایران، حکومت اگر می خواهد به رسانه ها کمک کند، به جای دادن یارانه های مستقیم و بازیگری در عرصه رسانه ها، می تواند به توسعه امور زیرساختی رسانه ها نظیر چاپخانه و اینترنت و استودیو و شهرک های فناورانه رسانه ای بپردازد، تازه آن هم به صورتی غیرمستقیم. همچنین همه رسانه ها با انواع عقاید و نظرات انتقادی نیز باید بتوانند از این زیرساخت ها استفاده کنند و زیرساخت ها نباید متعلق باشد به وفاداران به گروه سیاسی خاصی یا معتقدان به عقیده بخصوصی.

بازپیکربندی نظام رسانه ای نیز از دیگر مسایلی است که می تواندر طراحی نظام رسانه ای آینده به آن توجه کرد. سیاست های سانسور و فیلترینگ و همچنین ایجاد اعوجاج و منحرف کردن نقش های نهادهای مدنی باعث شده است که رسانه های مختلف در ایران نقش هایی را بر عهده بگیرند که نه وظیفه آن هاست و نه از عهده انجامش برمی آیند. برای مثال، در برهه ای از تاریخ نیم قرن اخیر ایران، از مطبوعات به جای احزاب استفاده شده است یاهم اکنون از شبکه های اجتماعی برای اطلاع رسانی در حد رسانه های حرفه ای بهره گرفته می شود. رسانه های مختلف بایددوباره نقش های طبیعی و معمولی خود را بر عهده بگیرند و نقش های تحمیلی را به نهادهای مربوط به آن ها واگذار کنند.

در چنین شرایط و زمینه ای که تصویر شد، رسانه ها به تدریج خواهند توانست قدرتمند شوند و روزنامه نگاران تشکل های صنفی و مدنی خود را شکل دهند و کسب وکار رسانه ای رونق بگیرد. دیگر لازم نیست حکومت به رسانه ها کمک مالی کند و همین که آزادی آن ها را با نظام های قضایی و حقوقی خاصی پاس بدارد کافی است. رسانه ها نیز نباید آزادی رسانه و بیان را از حکومت گدایی کنند، بلکه به قدرت اجتماعی خود آن را به دست می آورند. باقدرت گرفتن نهادهای صنفی و حرفه ای روزنامه نگاری، اگر حکومت نخواهد آزادی رسانه را پاس بدارد باز هم ناگزیر است که به آزادی احترام بگذارد. از سوی دیگر، در چنان وضعیتی رسانه ها خودشان خواهند دانست چطور باید رقابت کنند و روزنامه نگاری چه اصولی دارد و در بازار رسانه ها چگونه باید مخاطبان را جذب کرد. بنابراین نیازی نخواهد بود که حکومت در نقش مرشد و استاد و معلم رسانه ها ظاهر شود. آن نظام رسانه ای که درست شکل گرفته باشد و ارکانش صحیح باشد، می تواند به کمک روزنامه نگارانش تشخیص دهد چقدر به عامه پسندی بگراید و چه اندازه نخبه گرا باشد، کجا وارد شود و تا حد جلو رود.

وقتی نظام رسانه ای از وضعیت همواره استثنایی خارج شد و به وضعیتی طبیعی دست یافت، آن گاه تازه در چنان فضای نرمال و در چنین نظام رسانه ای هنجارینی، رسانه های ما به آفت هایی برخواهند خورد که رسانه های همه کشورهای عادی جهان با آن روبه رو شده بوده اند، مسایلی از جمله ضربه خوردن از شبکه های اجتماعی و شرکتی شدن رسانه ها و اثرپذیری از فناوری. برای این مشکلات نیز راه حل هایی هست که می توان همچون سایر کشورها به کار بست.

در آینده ایران، وقتی که خورشید بتابد و سپیده رخ بنماید، ما نمی توانیم با نظام رسانه ای کهنه کار کنیم و نیازمند نظم رسانه ای تازه و بدیل هستیم. از حالا که در قعر چاه مشکلات و مصایب گیر افتاده ایم باید به فکر فردا باشیم. علاوه بر مولفه هایی که ذکر شد، حتماً ضروریات و پیش شرط های دیگری نیز هست که تا رسیدن به روزهای خوش رسانه ای باید ارایه شوند و درباره شان بحث شود.اینکه ما در شرایط فعلی از نظام رسانه ای جایگزین صحبت کنیم، حاصل خوش خیالی یا ساده دلی یا زیستن در رویاهای واهی یا امیدواری به هر قیمتی نیست. وقتی ما بدیل داشته باشیم و درباره اش صحبت کنیم، از هم اکنون به زایاندن نظم جدید و دگرگونی کمک کرده ایم. رسیدن به نظام رسانه ای بدیل یکی از مراحل مهم و موثر تحول و گذاری است که با همه گرفتاری ها و مصیبت های کنونی، در چشم انداز این کشور می توان دید.

*روزنامه نگار

47232