چشم زخم: طلسمی قدیمی و جهانی

فصل دوم؛ اپیزود هشتم

 

باور به چشم زخم یکی از قدیمی ترین اعتقادات بشری در فرهنگ های مختلف به اشکال گوناگون دیده می شود. از طلسم های محافظتی گرفته تا روش های خنثی سازی اثرات آن مردم همواره به دنبال راهی برای مقابله با این نیروی نادیدنی بوده اند. اما آیا واقعاً چشم زخم وجود دارد؟ یا این تنها یک توجیه برای رویدادهای ناگوار و غیرمنتظره است؟

تعریف چشم زخم

چشم زخم به اعتقاد بسیاری از مردم نگاهی خاص است که می تواند تأثیرات منفی روی انسان حیوان اشیا یا حتی طبیعت بگذارد. این اثرات شامل بدشانسی بیماری سستی و حتی مرگ می شود. افراد اغلب زمانی مورد چشم زخم قرار می گیرند که مورد حسادت یا توجه زیاد قرار بگیرند. گفته می شود که علائم آن شامل از دست دادن اشتها خستگی شدید سکسکه تهوع و حتی پژمردگی گیاهان است.

ریشه های تاریخی و فرهنگی

باور به چشم زخم در سراسر جهان دیده می شود اما در همه فرهنگ ها به یک میزان گسترش ندارد. پژوهش های قوم شناسی نشان داده اند که تقریباً ۳۶ درصد از فرهنگ های جهان به چشم زخم باور دارند. در متون یونان و روم باستان اشاره های زیادی به این پدیده شده است. این باور ریشه در تفکر جادویی دارد که در گذشته به عنوان توجیهی برای رخدادهای نامطلوب مورد استفاده قرار می گرفت. قبل از کشف نظریه های علمی درباره بیماری ها و شرایط محیطی مردم برای توضیح اتفاقات ناگواری که علت مشخصی نداشتند به چشم زخم و سایر طلسم ها متوسل می شدند.

جایگاه چشم در فرهنگ های مختلف

چشم در بسیاری از فرهنگ ها نمادی اسرارآمیز محسوب می شود. برخی معتقدند که چشم دریچه ای به روح انسان است و از همین رو تغییرات در نگاه فرد می تواند دروغ گویی یا نیت های پنهانی او را آشکار کند. در فرهنگ های گوناگون نگاه مستقیم گاهی به عنوان نشانه علاقه و گاهی به عنوان تهدید تلقی می شود. در برخی فرهنگ ها کسانی که رنگ چشمانشان متفاوت است به چشم زدن متهم می شوند. برای مثال در ایران گفته می شود که افراد با چشمان روشن بیشتر مستعد چشم زدن دیگران هستند. در یونان باستان نیز باورهایی مشابه وجود داشته است.

روش های مقابله با چشم زخم

فرهنگ های مختلف راه های متعددی برای محافظت از چشم زخم ارائه داده اند. در برخی مناطق از طلسم ها و بلاگردان ها استفاده می شود. برای مثال:

• نظر قربانی: سنگ فیروزه ای که به شکل چشم طراحی شده و در ایران ترکیه و افغانستان برای مقابله با چشم زخم استفاده می شود.
• آبیتینی (abitini): کیسه ای کوچک که در ایتالیا در لباس کودکان دوخته می شود و شامل پارچه قرمز فیگور قدیس شاخ طلایی یا تکه ای آهن است.
• آزاباچه (azabache): طلسمی در آمریکای لاتین برای مقابله با “مل د اوجو” یا چشم بد.
• سیر: در برخی کشورهای اروپایی گردنبندی از سیر برای دور نگه داشتن چشم زخم استفاده می شود.

تأثیرات اجتماعی و روانی

در حالی که برخی باورهای خرافی ممکن است بی ضرر باشند برخی دیگر می توانند پیامدهای جدی داشته باشند. افراد معتقد به چشم زخم ممکن است به شمن ها جادوگران یا دعا نویسان مراجعه کنند که این امر آن ها را در معرض سوءاستفاده و کلاه برداری قرار می دهد. همچنین در طول تاریخ بسیاری از افراد به اتهام چشم زدن تحت تعقیب قرار گرفته اند و حتی جان خود را از دست داده اند. این باور گاهی به ایجاد احساس انتقام و درگیری های اجتماعی منجر شده است.

نتیجه گیری

باور به چشم زخم هرچند از نظر علمی تأیید نشده همچنان در بسیاری از فرهنگ ها زنده است. این اعتقاد مانند سایر خرافات ریشه در تلاش انسان برای یافتن توضیحی برای وقایع غیرقابل درک دارد. گرچه امروزه علم می تواند بسیاری از این پدیده ها را توضیح دهد اما چشم زخم و باورهای مرتبط با آن همچنان بخشی از فرهنگ های مختلف باقی مانده اند. مهم است که ضمن احترام به این باورها از خطرات و پیامدهای احتمالی آن ها نیز آگاه باشیم.

عوامل تولید

گوینده: یوسف نجفی

تدوین: حسن روحی

هماهنگی تولید: حانیه محبی زاده

تهیه کننده و کارگردان: یاسر نظیفی گیلوان

گروه محتوا و رسانه نو در خبرگزاری دانشگاه آزاد (سی تی مگ)