هفته به هفتهٔ رشد جنین: جدول زمانی رشد جنین در دوران بارداری

رشد جنین در دوران بارداری یک فرآیند پیچیده و شگفت انگیز است که طی آن یک سلول منفرد به یک نوزاد کامل و آماده برای زندگی در خارج از رحم تبدیل می شود. این فرآیند تقریباً ۴۰ هفته به طول می انجامد و به سه دوره سه ماهه تقسیم می شود که هر کدام مراحل رشدی مشخصی دارند. شاید بپرسید اولین عضوی که در جنین تشکیل میشود کدام عضو است؟ در این مقاله جامع به بررسی دقیق و علمی مراحل رشد جنین در هر هفته از دوران بارداری می پردازیم و جنبه های مختلف این فرآیند حیاتی را از دیدگاه پزشکی و علمی مورد بررسی قرار می دهیم.

تعریف و معرفی علمی رشد جنین

رشد جنین به فرآیند تکامل و تمایز یک تخمک بارور شده (زیگوت) به یک موجود زنده کامل و مستقل در داخل رحم مادر اطلاق می شود. این فرآیند شامل تقسیم سلولی سریع تمایز سلول ها به انواع مختلف بافتی و اندامی و سازماندهی این بافت ها و اندام ها برای تشکیل یک ارگانیسم پیچیده است. رشد جنین نه تنها شامل افزایش اندازه و وزن است بلکه شامل تغییرات مورفولوژیکی و عملکردی پیچیده ای است که جنین را برای زندگی پس از تولد آماده می کند.

دوران بارداری به طور معمول از اولین روز آخرین قاعدگی زن محاسبه می شود و به حدود ۴۰ هفته یا ۲۸۰ روز می رسد. از نظر علمی رشد جنین به سه مرحله اصلی تقسیم می شود :

• مرحله پیش جنینی (هفته ۱–۲) : از لقاح تا لانه گزینی تخمک بارور شده در دیواره رحم.
• مرحله جنینی (هفته ۳–۸) : دوره اندام زایی که در آن اندام ها و سیستم های اصلی بدن جنین شکل می گیرند. این مرحله بسیار حساس به عوامل تراتوژن (مواد آسیب زا) است.
• مرحله جنینی پیشرفته (هفته ۹ تا زمان تولد) : دوره رشد و بلوغ اندام ها و سیستم های بدن جنین افزایش وزن و آماده سازی برای زندگی خارج از رحم.

هفته به هفتهٔ رشد جنین : جدول زمانی

سه ماهه اول (هفته ۱-۱۳)

هفته ۱ و ۲ : لقاح و لانه گزینی

در هفته اول و دوم در واقع هنوز بارداری به معنای دقیق کلمه رخ نداده است. اولین روز از آخرین قاعدگی شما به عنوان اولین روز بارداری در نظر گرفته می شود حتی اگر لقاح حدود دو هفته بعد اتفاق بیفتد.

• هفته ۱ : شروع قاعدگی. تخمک گذاری معمولاً در حدود روز ۱۴ چرخه قاعدگی ۲۸ روزه اتفاق می افتد.
• هفته ۲ : لقاح رخ می دهد. اسپرم مرد با تخمک زن در لوله فالوپ برخورد کرده و آن را بارور می کند. تخمک بارور شده زیگوت نامیده می شود و حاوی ۴۶ کروموزوم (۲۳ از مادر و ۲۳ از پدر) است که تعیین کننده ویژگی های ژنتیکی جنین خواهد بود. زیگوت به سمت رحم حرکت می کند و همزمان تقسیم سلولی را آغاز می کند.

هفته ۳ : تشکیل بلاستوسیست و شروع لانه گزینی

• زیگوت تقسیم سلولی سریع را ادامه می دهد و به یک توپ سلولی به نام مورولا تبدیل می شود.
• مورولا به بلاستوسیست تبدیل می شود ساختاری توخالی که شامل یک توده سلولی داخلی (که جنین را تشکیل می دهد) و یک لایه بیرونی (که جفت را تشکیل می دهد) است.
• لانه گزینی آغاز می شود. بلاستوسیست به دیواره رحم می چسبد و در آن فرو می رود. این فرآیند حدود یک هفته طول می کشد و ممکن است با خونریزی خفیف لانه گزینی همراه باشد.

هفته ۴ : تشکیل لایه های جنینی و آغاز اندام زایی

• لانه گزینی کامل می شود. بلاستوسیست به طور کامل در دیواره رحم جای می گیرد.
• توده سلولی داخلی به سه لایه جنینی اصلی تمایز می یابد :
  • اکتودرم : لایه بیرونی که سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) پوست مو و ناخن ها را تشکیل می دهد.
  • مزودرم : لایه میانی که عضلات استخوان ها قلب سیستم گردش خون کلیه ها و اندام های تناسلی را تشکیل می دهد.
  • اندودرم : لایه داخلی که دستگاه گوارش ریه ها کبد پانکراس و غده تیروئید را تشکیل می دهد.
• اندام زایی (تشکیل اندام ها) آغاز می شود. ساختارهای اولیه اندام های اصلی شروع به شکل گیری می کنند.
• تست بارداری خانگی در این هفته معمولاً مثبت می شود زیرا سطح هورمون گنادوتروپین جفتی انسان (hCG) به حدی می رسد که قابل تشخیص باشد.

هفته ۵ : شکل گیری لوله عصبی و سیستم گردش خون اولیه

• لوله عصبی شکل می گیرد. این ساختار در نهایت به مغز و نخاع تبدیل می شود. نقص در بسته شدن لوله عصبی می تواند منجر به ناهنجاری هایی مانند اسپینا بیفیدا شود.
• قلب شروع به شکل گیری می کند و اولین ضربان های قلب جنین در پایان این هفته قابل شناسایی است اگرچه ممکن است هنوز با سونوگرافی قابل شنیدن نباشد.
• سیستم گردش خون اولیه شکل می گیرد تا مواد مغذی و اکسیژن را به جنین برساند.

هفته ۶ : شکل گیری صورت دست ها و پاها

• صورت جنین شروع به شکل گیری می کند. برآمدگی هایی که بعداً به فک پایین چانه و گونه ها تبدیل می شوند ظاهر می شوند.
• جوانه های کوچک اندام ها که دست ها و پاها را تشکیل می دهند ظاهر می شوند.
• چشم ها و گوش ها شروع به شکل گیری می کنند.
• رشد مغز و سیستم عصبی ادامه دارد.

هفته ۷ : رشد سریع اندام ها و شکل گیری انگشتان

• اندام ها به سرعت رشد می کنند و بازوها و پاها قابل تشخیص تر می شوند.
• انگشتان دست و پا شروع به شکل گیری می کنند.
• چشم ها پلک دارند و عنبیه و شبکیه شروع به رشد می کنند.
• رشد مغز پیچیده تر می شود.

هفته ۸ : تکامل اندام ها و شروع حرکات

• اندام ها به خوبی شکل گرفته اند. انگشتان دست و پا به وضوح قابل تشخیص هستند اگرچه هنوز به هم چسبیده اند.
• مفصل ها شروع به شکل گیری می کنند.
• جنین شروع به حرکت می کند اگرچه مادر هنوز حرکات را احساس نمی کند.
• اندام های داخلی به رشد و تکامل خود ادامه می دهند.

هفته ۹–۱۲ : پایان سه ماهه اول و تکمیل اندام زایی

• هفته ۹ : اندام های جنسی شروع به تمایز می کنند اما هنوز نمی توان جنسیت را با سونوگرافی تشخیص داد.
• هفته ۱۰ : تمام اندام ها و ساختارهای اصلی بدن شکل گرفته اند. مرحله جنینی به پایان می رسد و جنین وارد مرحله جنینی پیشرفته می شود.
• هفته ۱۱ : ناخن ها و فولیکول های مو شروع به رشد می کنند.
• هفته ۱۲ : روده به داخل حفره شکمی بازمی گردد (در مراحل اولیه رشد روده به طور موقت خارج از بدن جنین رشد می کند). جنین می تواند انگشتان خود را مشت کند.
• هفته ۱۳ : پایان سه ماهه اول. خطر سقط جنین به طور قابل توجهی کاهش می یابد. جنین حدود ۷-۸ سانتی متر طول و حدود ۲۳ گرم وزن دارد.

سه ماهه دوم (هفته ۱۴-۲۷)

سه ماهه دوم با رشد سریع و تکامل بیشتر اندام ها و سیستم های بدن جنین مشخص می شود. مادر معمولاً احساس بهتری دارد و علائم ناخوشایند سه ماهه اول کاهش می یابد.

هفته ۱۴–۱۶ : رشد سریع و قابل تشخیص شدن جنسیت

• هفته ۱۴ : جنسیت جنین معمولاً با سونوگرافی قابل تشخیص می شود. جنین می تواند صورت خود را اخم کند مک بزند و قورت دهد.
• هفته ۱۵ : استخوان ها و ماهیچه ها به رشد خود ادامه می دهند. پوست جنین نازک و شفاف است.
• هفته ۱۶ : مادر ممکن است برای اولین بار حرکات جنین را احساس کند (تکان خوردن یا بال زدن پروانه). موهای نازک و نرمی به نام لانوگو روی بدن جنین ظاهر می شود.

هفته ۱۷–۲۰ : رشد حواس و حرکات فعال

• هفته ۱۷ : جنین می تواند صداها را بشنود. چشم ها به نور حساس تر می شوند.
• هفته ۱۸ : حرکات جنین قوی تر و منظم تر می شوند. مادر به طور واضح تر حرکات را احساس می کند.
• هفته ۱۹ : پوشش محافظتی سفید رنگی به نام ورنیکس کازئوزا روی پوست جنین تشکیل می شود تا از پوست در برابر مایع آمنیوتیک محافظت کند.
• هفته ۲۰ : نیمه راه بارداری! جنین حدود ۲۵ سانتی متر طول و حدود ۳۰۰ گرم وزن دارد. سونوگرافی تفصیلی در این هفته معمولاً انجام می شود تا سلامت جنین و آناتومی او بررسی شود.

هفته ۲۱–۲۴ : رشد ریه ها و افزایش شانس بقا در صورت زایمان زودرس

• هفته ۲۱ : مغز به سرعت رشد می کند. جنین می تواند بخوابد و بیدار شود.
• هفته ۲۲ : ابروها و مژه ها شروع به رشد می کنند. اثر انگشت و اثر پا شکل می گیرد.
• هفته ۲۳ : ریه های جنین شروع به تولید ماده ای به نام سورفکتانت می کنند که برای باز نگه داشتن کیسه های هوایی ریه و تنفس پس از تولد ضروری است.
• هفته ۲۴ : آستانه حیات. اگر جنین در این هفته به دنیا بیاید با مراقبت های ویژه نوزادان نارس شانس بقا دارد هرچند با خطرات و عوارض جدی همراه است.

هفته ۲۵–۲۷ : تکامل بیشتر ریه ها و سیستم عصبی

• هفته ۲۵ : سیستم عصبی به رشد و تکامل خود ادامه می دهد. جنین به لمس پاسخ می دهد.
• هفته ۲۶ : ریه ها به تکامل خود ادامه می دهند. چشم ها تا حدی باز می شوند.
• هفته ۲۷ : پایان سه ماهه دوم. جنین حدود ۳۶ سانتی متر طول و حدود ۹۰۰ گرم وزن دارد. شانس بقای جنینی که در این هفته متولد شود با مراقبت های ویژه بسیار بیشتر از هفته ۲۴ است.

سه ماهه سوم (هفته ۲۸-۴۰)

سه ماهه سوم بر رشد سریع وزن بلوغ اندام ها به ویژه ریه ها و مغز و آماده سازی جنین برای تولد تمرکز دارد.

هفته ۲۸–۳۰ : افزایش وزن و رشد مغز

• هفته ۲۸ : جنین حدود ۱ کیلوگرم وزن دارد. لایه ای از چربی زیر پوست جنین شروع به تشکیل می کند.
• هفته ۲۹ : حرکات جنین قوی تر و مشخص تر می شوند. جنین فضای کمتری برای حرکت دارد.
• هفته ۳۰ : مغز به سرعت رشد می کند. جنین می تواند دمای بدن خود را تنظیم کند.

هفته ۳۱–۳۴ : تکامل ریه ها و سیستم ایمنی

• هفته ۳۱ : ریه ها به تکامل نهایی خود نزدیک می شوند. رفلکس مکیدن و بلع جنین قوی تر می شود.
• هفته ۳۲ : جنین حدود ۱.۸ کیلوگرم وزن دارد. ناخن های پا رشد کرده اند.
• هفته ۳۳ : سیستم ایمنی جنین در حال تکامل است. جنین آنتی بادی ها را از مادر دریافت می کند که به محافظت از او در برابر عفونت ها پس از تولد کمک می کند.
• هفته ۳۴ : ورنیکس کازئوزا ضخیم تر می شود. لانوگو شروع به ریزش می کند.

هفته ۳۵–۳۷ : آماده سازی برای تولد و نزول جنین

• هفته ۳۵ : جنین حدود ۲.۵ کیلوگرم وزن دارد. چربی زیر پوست بیشتر می شود و جنین گردتر می شود.
• هفته ۳۶ : فضای رحم تنگ تر می شود و حرکات جنین ممکن است کمتر شود اما همچنان باید منظم باشد.
• هفته ۳۷ : رسیدگی کامل. جنین از نظر پزشکی رسیده در نظر گرفته می شود. اندام ها به طور کامل تکامل یافته اند و برای زندگی خارج از رحم آماده هستند.
• هفته ۳۸ : جنین به طور معمول به سمت پایین رحم حرکت می کند و سرش به سمت لگن مادر قرار می گیرد (نزول جنین).

هفته ۳۹–۴۰ : تولد و پایان بارداری

• هفته ۳۹ : بارداری کامل. نوزاد آماده تولد است.
• هفته ۴۰ : تاریخ زایمان تخمینی. تولد ممکن است در هر زمانی از این هفته یا هفته های آینده اتفاق بیفتد.
• هفته ۴۱ و بعد از آن : بارداری پس از موعد. در صورت عدم شروع زایمان ممکن است القای زایمان توصیه شود.

علائم و نشانه های مرتبط با رشد جنین

علائم و نشانه های مرتبط با رشد جنین به طور مستقیم قابل مشاهده نیستند اما تغییرات فیزیولوژیکی در بدن مادر رخ می دهد که به طور غیرمستقیم نشان دهنده رشد جنین است. مهم ترین علائم و نشانه ها عبارتند از :

• تست بارداری مثبت : افزایش هورمون hCG در خون و ادرار مادر.
• قطع قاعدگی : عدم وقوع قاعدگی به دلیل بارداری.
• علائم اولیه بارداری : تهوع صبحگاهی خستگی حساسیت سینه ها تکرر ادرار تغییرات خلق و خو.
• افزایش وزن مادر : افزایش وزن تدریجی مادر در طول بارداری به دلیل رشد جنین جفت مایع آمنیوتیک و تغییرات در بدن مادر.
• بزرگ شدن شکم : بزرگ شدن تدریجی شکم مادر با رشد جنین و رحم.
• احساس حرکات جنین : از حدود هفته ۱۶-۲۰ مادر حرکات جنین را احساس می کند که نشان دهنده زنده بودن و فعال بودن جنین است.
• شنیدن صدای قلب جنین : با استفاده از دستگاه داپلر از حدود هفته ۱۰-۱۲ و با گوشی پزشکی از حدود هفته ۱۸-۲۰ صدای قلب جنین قابل شنیدن است.

روش های تشخیص علمی و پزشکی رشد جنین

روش های مختلفی برای ارزیابی رشد جنین در دوران بارداری وجود دارد :

• معاینه بالینی : پزشک در معاینات منظم بارداری اندازه رحم را با لمس شکم ارزیابی می کند که تخمین تقریبی از رشد جنین ارائه می دهد.
• سونوگرافی : سونوگرافی مهم ترین و دقیق ترین روش برای ارزیابی رشد جنین است. سونوگرافی در زمان های مختلف بارداری انجام می شود :
  • سونوگرافی سه ماهه اول (هفته ۱۱–۱۴) : برای تایید بارداری تعیین سن بارداری بررسی تعداد جنین ها بررسی NT (شفافیت نوکال) برای غربالگری سندرم داون و بررسی آناتومی اولیه جنین.
  • سونوگرافی آنومالی اسکن (هفته ۱۸–۲۲) : برای بررسی دقیق آناتومی جنین و تشخیص ناهنجاری های ساختاری.
  • سونوگرافی رشد (هفته ۲۸ به بعد) : برای ارزیابی رشد جنین تخمین وزن جنین بررسی مایع آمنیوتیک و وضعیت جفت.
• اندازه گیری ارتفاع فوندال : اندازه گیری فاصله از استخوان شرمگاهی تا بالای رحم (فوندال) با نوار اندازه گیری یک روش ساده برای ارزیابی رشد رحم و جنین است.
• کاردیوتوکوگرافی (CTG) : برای بررسی ضربان قلب جنین و انقباضات رحم در اواخر بارداری.
• آمنیوسنتز و نمونه برداری از پرزهای کوریونی (CVS) : روش های تهاجمی برای بررسی کروموزومی جنین در صورت وجود ریسک بالای ناهنجاری های ژنتیکی.

روش های درمانی و ملاحظات پزشکی در رشد جنین

ملاحظات پزشکی در دوران بارداری و در رابطه با رشد جنین بسیار گسترده است و شامل مراقبت های پیش از بارداری مراقبت های دوران بارداری و مدیریت عوارض بارداری می شود. برخی از جنبه های مهم عبارتند از :

• مراقبت های پیش از بارداری : مشاوره پزشکی قبل از بارداری برای ارزیابی سلامت مادر شناسایی و مدیریت بیماری های زمینه ای تجویز مکمل های اسید فولیک برای پیشگیری از نقص لوله عصبی و توصیه های سبک زندگی سالم.
• مراقبت های دوران بارداری : معاینات منظم بارداری انجام سونوگرافی ها و آزمایش های غربالگری پایش فشار خون و قند خون مادر واکسیناسیون های توصیه شده (مانند واکسن آنفولانزا و کزاز) و مدیریت علائم و عوارض بارداری.
• تغذیه مناسب : رژیم غذایی متعادل و مغذی برای تامین نیازهای مادر و جنین. مصرف کافی پروتئین آهن کلسیم اسید فولیک و سایر ویتامین ها و مواد معدنی ضروری است.
• مصرف مکمل های ویتامین و مواد معدنی : مصرف مکمل های اسید فولیک آهن کلسیم و ویتامین D طبق توصیه پزشک ضروری است.
• اجتناب از عوامل تراتوژن : اجتناب از مصرف الکل سیگار مواد مخدر داروهای غیرمجاز در بارداری قرار گرفتن در معرض اشعه X و مواد شیمیایی مضر زیرا این عوامل می توانند باعث ناهنجاری های مادرزادی و اختلال در رشد جنین شوند.
• مدیریت بیماری های مادر : مدیریت بیماری های زمینه ای مادر مانند دیابت فشار خون بالا بیماری های تیروئید و بیماری های خودایمنی برای حفظ سلامت مادر و جنین.
• درمان عوارض بارداری : درمان عوارض بارداری مانند تهوع و استفراغ شدید پره اکلامپسی دیابت بارداری زایمان زودرس و محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR).
• مراقبت های زایمان : انتخاب روش زایمان مناسب (طبیعی یا سزارین) و انجام زایمان ایمن و به موقع.

راهکارهای خانگی و توصیه های سبک زندگی برای حمایت از رشد جنین

در کنار مراقبت های پزشکی برخی راهکارهای خانگی و توصیه های سبک زندگی می توانند به حمایت از رشد سالم جنین کمک کنند :

• رژیم غذایی سالم و متعادل : مصرف غذاهای غنی از مواد مغذی میوه ها سبزیجات غلات کامل پروتئین های بدون چربی و چربی های سالم.
• نوشیدن آب کافی : حفظ هیدراتاسیون بدن با نوشیدن آب کافی در طول روز.
• استراحت کافی : خواب کافی و اجتناب از خستگی زیاد.
• ورزش منظم : انجام ورزش های سبک و مناسب بارداری مانند پیاده روی شنا و یوگا (با مشورت پزشک).
• کاهش استرس : مدیریت استرس از طریق تکنیک های آرام سازی مدیتیشن یوگا و حمایت اجتماعی.
• اجتناب از محیط های آلوده : دوری از آلودگی هوا دود سیگار و مواد شیمیایی مضر.
• مراقبت از سلامت روان : توجه به سلامت روان و دریافت حمایت روانی در صورت نیاز.
• شرکت در کلاس های آمادگی زایمان : کسب اطلاعات و آمادگی برای زایمان و مراقبت از نوزاد.

روش های پیشگیری و اقدامات لازم برای رشد سالم جنین

پیشگیری از مشکلات رشدی جنین از اهمیت بالایی برخوردار است. اقدامات پیشگیرانه شامل :

• مراقبت های پیش از بارداری : برنامه ریزی بارداری و مراجعه به پزشک قبل از اقدام به بارداری.
• مصرف اسید فولیک : شروع مصرف مکمل اسید فولیک حداقل ۳ ماه قبل از بارداری و ادامه آن در طول سه ماهه اول بارداری برای پیشگیری از نقص لوله عصبی.
• غربالگری ژنتیکی : انجام غربالگری ژنتیکی قبل از بارداری یا در اوایل بارداری در صورت وجود سابقه خانوادگی بیماری های ژنتیکی.
• واکسیناسیون : دریافت واکسن های توصیه شده قبل از بارداری یا در دوران بارداری (مانند واکسن سرخجه و آبله مرغان در صورت عدم ایمنی).
• کنترل بیماری های زمینه ای : مدیریت بیماری های زمینه ای مادر قبل از بارداری و در طول بارداری.
• اجتناب از عوامل خطر : دوری از عوامل خطر مانند سیگار الکل مواد مخدر و داروهای غیرمجاز.
• مراقبت های دوران بارداری : شرکت منظم در معاینات بارداری و انجام آزمایش ها و سونوگرافی های توصیه شده.

نتیجه گیری علمی و کاربردی

رشد جنین یک فرآیند پیچیده و دقیق است که نیازمند هماهنگی کامل بین عوامل ژنتیکی و محیطی است. درک مراحل مختلف رشد جنین و عوامل موثر بر آن برای حفظ سلامت مادر و جنین بسیار مهم است. مراقبت های پیش از بارداری مراقبت های دوران بارداری تغذیه مناسب سبک زندگی سالم و اجتناب از عوامل خطر از جمله اقدامات کلیدی برای حمایت از رشد سالم جنین و پیشگیری از مشکلات رشدی هستند.

اطلاعات ارائه شده در این مقاله جنبه عمومی دارد و جایگزین نظر متخصص نیست. همواره برای دریافت راهنمایی ها و مراقبت های فردی در دوران بارداری به پزشک متخصص زنان و زایمان مراجعه کنید.

پرسش و پاسخ های پرتکرار کاربران

۱. آیا احساس نکردن حرکات جنین در یک روز کامل طبیعی است؟

در اواخر بارداری ممکن است به دلیل کمبود فضا حرکات جنین کمتر احساس شود. با این حال کاهش قابل توجه یا قطع حرکات جنین نیاز به بررسی فوری توسط پزشک دارد. برای اطمینان از سلامت جنین شمارش حرکات جنین (kick counting) در اواخر بارداری توصیه می شود. اگر در یک دوره ۲ ساعته کمتر از ۱۰ حرکت احساس کردید با پزشک خود تماس بگیرید.

۲. آیا سونوگرافی برای جنین ضرر دارد؟

سونوگرافی تشخیصی که در دوران بارداری استفاده می شود از امواج صوتی با فرکانس بالا استفاده می کند و هیچ گونه اشعه یونیزان ندارد. مطالعات علمی گسترده نشان داده اند که سونوگرافی تشخیصی در بارداری برای مادر و جنین بی خطر است و هیچ عارضه جانبی شناخته شده ای ندارد. با این حال سونوگرافی باید فقط در صورت نیاز پزشکی و توسط متخصصان آموزش دیده انجام شود.

۳. چه عواملی می توانند باعث محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) شوند؟

محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) به معنای عدم رشد جنین به اندازه مورد انتظار در داخل رحم است. عوامل مختلفی می توانند باعث IUGR شوند از جمله :

• مشکلات جفتی : اختلال در عملکرد جفت و عدم انتقال کافی مواد مغذی و اکسیژن به جنین.
• بیماری های مادر : فشار خون بالا دیابت بارداری بیماری های کلیوی بیماری های خودایمنی و عفونت های مادر.
• عوامل جنینی : ناهنجاری های کروموزومی و ژنتیکی جنین عفونت های جنینی.
• عوامل محیطی : سوء تغذیه مادر سیگار کشیدن مصرف الکل و مواد مخدر.

در صورت تشخیص IUGR پیگیری دقیق بارداری و بررسی علت زمینه ای ضروری است.