انکار و تردید چیست؟ تفاوت ها، مهلت ها و پیامدهای حقوقی در آیین دادرسی مدنی

انکار و تردید دو روش حقوقی مهم برای اعتراض به اصالت اسناد عادی در دادگاه هستند. وقتی سندی علیه شما ارائه می شود و شما قاطعانه منکر انتساب آن به خودتان هستید، باید انکار کنید. اما اگر سند به شخص دیگری غیر از شما منتسب باشد و شما در مورد اصالتش شک دارید، باید تردید کنید. این دو اصطلاح با اینکه شبیه به هم به نظر می رسند، تفاوت های کلیدی دارند که درک صحیح آن ها می تواند مسیر پرونده حقوقی شما را به کلی تغییر دهد و جلوی از دست رفتن حق و حقوقتان را بگیرد.

تصور کنید در یک پرونده حقوقی، طرف مقابل سندی را ارائه می دهد و ادعا می کند این سند از طرف شما یا یک نفر دیگر تنظیم شده و حالا حق و حقوقی برای او ایجاد کرده. در چنین شرایطی، اگر سند واقعاً شما را متعجب کرده و حس می کنید اصالت ندارد، چه باید بکنید؟ سکوت کنید؟ نه! قانون دست شما را برای دفاع باز گذاشته و می توانید با استفاده از مفاهیمی مثل انکار یا تردید به اصالت سند اعتراض کنید. این کار به شما فرصت می دهد تا از خودتان دفاع کنید و از قاضی بخواهید تا اعتبار اون سند رو به صورت دقیق بررسی کنه. البته یک راه دیگه هم هست که اون هم ادعای جعل هست، که قضیه اش کمی فرق داره و تو ادامه بهش می رسیم. خلاصه که برای اینکه بتونید بهترین دفاع رو داشته باشید و بدونید هر کدوم از این اصطلاحات رو کی و کجا باید به کار ببرید، با ما همراه باشید.

سند چیست و چرا تقسیم بندی آن برای ما مهم است؟

اول از همه، بیاید ببینیم اصلا وقتی می گیم سند، منظورمون دقیقاً چیه. تو دادگاه، سند یکی از مهم ترین راه های اثبات یک ادعا یا حقیه. یعنی اگه شما یه ادعایی دارید، مثلاً می گید فلانی از من پول قرض گرفته، باید این رو ثابت کنید. یکی از بهترین راه ها برای اثبات، همون سند و مدرکه. حالا این سندها خودشون دو نوع اصلی دارن: عادی و رسمی. فهمیدن فرق این دو تا برای درک انکار و تردید حسابی حیاتیه، چون این دفاعیات فقط برای یکی از این دو دسته به کار می رن.

سند یعنی چه؟ یه تعریف ساده و خودمونی

از نظر قانون، سند هر نوشته ای هست که بشه باهاش یه ادعا یا حقی رو ثابت کرد. مثلاً یه برگه که توش نوشته شده من از فلانی مبلغی قرض گرفتم و قول میدم تا فلان تاریخ پس بدم و امضا هم شده، می تونه یه سند باشه. پس کلاً هر کاغذی که یه چیزی رو ثابت کنه و بتونه تو دادگاه به درد بخوره، میشه بهش گفت سند. حتی یه پیامک یا ایمیل هم میتونه تو شرایطی به عنوان سند به حساب بیاد، ولی بحث اصلی ما اینجا روی نوشته های سنتی تر و فیزیکیه.

سند عادی؛ همونایی که تو کوچه و بازار می بینیم

سند عادی، همون طور که از اسمش پیداست، یه سند کاملاً معمولیه. یعنی چی؟ یعنی توسط یه مأمور دولتی که صلاحیت تنظیم سند رسمی رو داره، نوشته نشده. این جور سندها ممکنه توسط خود افراد، یا حتی تو دفاتر و بنگاه هایی که رسمی نیستن، تنظیم بشن. برای اینکه یه سند عادی معتبر باشه، معمولاً لازمه که امضا، مهر یا اثر انگشت طرفین توش باشه. مثال های سند عادی خیلی زیادن و احتمالاً شما هم روزمره باهاشون سر و کار دارید:

• قولنامه خرید و فروش ملک یا ماشین که تو بنگاه ها نوشته میشه.
• چک و سفته که خودمون پر می کنیم.
• رسیدهای پرداخت پول که دست نویسن.
• مبایعه نامه عادی (غیر از اونی که تو دفترخونه ثبت شده).
• وصیت نامه هایی که خود متوفی با دست خودش نوشته و امضا کرده.

این اسناد اگه درست و با امضای معتبر باشن، خودشون به تنهایی تو دادگاه اعتبار دارن، ولی اعتبارشون کمتر از سند رسمیه و ممکنه راحت تر بهشون اعتراض بشه.

سند رسمی؛ اسناد محکم و دولتی

سند رسمی، همون طور که از اسمش پیداست، یه سند با اعتبار بالا و پشتوانه قویه. این سندها توسط یه مأمور دولتی که صلاحیت قانونی داره (مثلاً سردفتر اسناد رسمی، مأمور ثبت احوال یا مأمور دادگاه) و در چارچوب قوانین و مقررات تنظیم میشن. یه سند رسمی، به خاطر همین نحوه تنظیمش، اعتبار خیلی بالایی داره و اصالتش به راحتی زیر سوال نمیره. نمونه های سند رسمی هم کم نیستن:

• سند مالکیت تک برگ برای خونه، زمین یا آپارتمان.
• سند ازدواج و طلاق که توسط دفترخانه های ازدواج و طلاق صادر میشه.
• گذرنامه، شناسنامه و کارت ملی.
• اوراق قضایی مثل رأی دادگاه یا قرار بازداشت.

این سندها اونقدر معتبرن که معمولاً نیازی به اثبات اصالت ندارن و خودشون مستقیماً قابل اجرا هستن.

چرا باید فرق این دوتا رو بدونیم؟

حالا شاید بپرسید این همه توضیحات درباره سند رسمی و عادی به چه درد ما می خوره؟ نکته اینجاست که موضوع اصلی مقاله ما، یعنی «انکار و تردید»، فقط و فقط برای اسناد عادی کاربرد داره! شما نمی تونید یه سند رسمی رو انکار یا تردید کنید. اگه به یه سند رسمی اعتراض دارید، فقط یه راه دارید که اون هم «ادعای جعل» هست که جلوتر مفصل درباره اش صحبت می کنیم. پس این تقسیم بندی خیلی مهمه تا بدونیم در هر شرایطی، از کدوم ابزار حقوقی برای دفاع از خودمون استفاده کنیم.

انکار (Denial)؛ وقتی می گوییم این کار من نیست!

فرض کنید تو دادگاه، طرف مقابل یه سند عادی رو می ذاره جلوتون و میگه این امضای شماست و شما این مبلغ رو به من بدهکارید! اما شما قاطعانه می دونید و مطمئنید که این امضا یا دستخط مال شما نیست. اینجاست که شما باید از واژه حقوقی انکار استفاده کنید. انکار، یه دفاعیه خیلی مهم برای این جور مواقع هست.

منظور از انکار حقوقی چیه؟ (ماده ۲۱۶ ق.آ.د.م به زبان ساده)

طبق قانون آیین دادرسی مدنی، ماده ۲۱۶ می گه: کسی که علیه او سند غیر رسمی ابراز شود می تواند خط یا مهر یا امضا و یا اثر انگشت منتسب به خود را انکار نماید و احکام منکر بر او مترتب می گردد… یعنی وقتی یه سند عادی (غیر رسمی) بر علیه شما ارائه میشه و اونی که سند رو آورده، میگه این خط، مهر، امضا یا اثر انگشت مال شماست، شما حق دارید که قاطعانه بگید: این مال من نیست، من انکار می کنم!. این یعنی شما می گید اون سند اصلا به شما ربطی نداره و اصالت نداره. وقتی این رو میگید، دادگاه شما رو «منکر» به حساب میاره.

کی و چطور میشه انکار کرد؟ (شرایطش چیه؟)

انکار کردن سند، یه کار تشریفاتی و با شرایط خاص خودشه. اگه این شرایط رعایت نشن، ممکنه دادگاه به اعتراض شما اهمیت نده و سند رو معتبر بدونه. شرایط اصلی برای انکار سند عادی این ها هستن:

• سند باید از نوع عادی باشه: همون طور که بالاتر گفتیم، انکار فقط برای اسناد غیررسمی مثل قولنامه، چک بدون امضای رسمی بانک، یا رسیدهای دست نویسه. سند رسمی رو نمیشه انکار کرد.
• سند باید به خود شما منتسب باشه: یعنی کسی که سند رو ارائه داده، ادعا کنه که این خط، امضا، مهر یا اثر انگشتِ زیر سند، دقیقاً مال شماست. اگه سند مال کس دیگه ای باشه، باید تردید کنید، نه انکار.
• باید صراحت و قاطعیت تو بیان داشته باشید: یعنی باید خیلی واضح و روشن تو دادگاه یا تو لایحه دفاعیتون بنویسید یا بگید من این سند رو انکار می کنم یا این امضای من نیست و آن را انکار می کنم. اگه با تردید یا حرف های کلی به موضوع اشاره کنید، ممکنه دادگاه حرف شما رو جدی نگیره.

چند تا مثال عملی از انکار

برای اینکه بهتر متوجه بشید، بیایید چند تا مثال بزنیم که تو دادگاه زیاد پیش میاد:

• انکار امضای زیر یه چک یا سفته: فرض کنید طرف مقابل یه چک برگشتی از شما داره و به استناد اون تو دادگاه شکایت کرده. اما شما مطمئنید اون امضای زیر چک، امضای شما نیست و کسی از طرف شما یا به جای شما امضا کرده. اینجا شما باید قاطعانه بگید امضای زیر این چک، امضای من نیست و من آن را انکار می کنم.
• انکار دستخط در یه قولنامه عادی: یه نفر میاد ادعا می کنه یه قولنامه دستی برای فروش ملکی بین شما و اون بسته شده و خطی که به عنوان خط شما توش هست، مال شماست. اگه شما می دونید این دستخط مال شما نیست، باید اونو انکار کنید.

وظیفه اثبات اصالت سند بعد از انکار به عهده کیه؟

این یکی از مهم ترین و طلایی ترین نکات درباره انکار هست: وقتی شما سندی رو انکار می کنید، دیگه لازم نیست خودتون ثابت کنید که اون سند مال شما نیست. بلکه این وظیفه به عهده همون کسی میفته که سند رو به دادگاه آورده. یعنی ارائه دهنده سند باید ثابت کنه که بله، این سند معتبره و مال همین کسیه که الان انکارش می کنه!. این موضوع بهش میگن بار اثبات. پس اگه شما انکار کردید و طرف مقابل نتونست اصالت سند رو ثابت کنه، اون سند از اعتبار میفته و دیگه تو پرونده به درد نمی خوره. این خودش یه امتیاز بزرگ برای کسیه که انکار می کنه.

تردید (Doubt/Dispute)؛ وقتی شک داریم!

حالا فرض کنید تو دادگاه، طرف مقابل یه سند عادی رو ارائه میده که این دفعه ادعا می کنه امضا یا خطش مال شما نیست، بلکه مال یه شخص دیگه است. مثلاً میگه این امضای پدر مرحوم شماست، یا امضای یکی از شاهدها تو یه قرارداد. شما مطمئن نیستید که این امضا واقعاً مال اون شخص هست یا نه، یا شاید فکر می کنید ممکنه جعلی باشه، ولی قطعیت انکار رو ندارید. اینجا دیگه نمی تونید انکار کنید، چون سند به خود شما منتسب نیست. اینجاست که باید از تردید استفاده کنید.

تردید حقوقی یعنی چی؟ (باز هم ماده ۲۱۶ ق.آ.د.م)

باز هم ماده ۲۱۶ قانون آیین دادرسی مدنی به کمک ما میاد و میگه: …اگر سند ابرازی منتسب به شخص او نباشد، می تواند تردید کند. یعنی اگه سندی به دادگاه میاد و ادعا میشه که خط، امضا، مهر یا اثر انگشتش مال کس دیگه ایه (که البته اون کس دیگه طرف دعوا نیست و مرده یا غایبه)، شما می تونید بگید من به اصالت این سند تردید دارم. در واقع شما نمی دونید قطعاً اون امضا جعلیه یا نه، فقط شک دارید که آیا واقعاً مال اون شخص هست یا نه. این اصطلاح بیشتر برای وقتی به کار میره که شما اطلاعات کافی برای انکار قاطعانه ندارید و فقط یه حس عدم اطمینان دارید.

چه زمانی باید تردید کنیم؟ (شرایطش)

مثل انکار، تردید هم شرایط خاص خودش رو داره که باید رعایت بشه:

• سند مورد اعتراض باید از نوع عادی باشه: این نکته رو همیشه یادتون باشه؛ هم انکار و هم تردید فقط و فقط برای اسناد عادی کاربرد دارن و اسناد رسمی رو نمیشه با این دو روش زیر سوال برد.
• سند باید به شخص دیگری غیر از معترض منتسب باشه: یعنی سند به شما ربطی نداره و اون کسی که ادعا میشه سند رو امضا کرده یا نوشته، خود شما نیستید. اون شخص میتونه یه نفر غایب، یه نفر فوت شده (مثل پدرتون)، یا یه شاهد باشه.
• باید صراحت تو بیان داشته باشید: باید واضح و روشن بگید من به اصالت این سند تردید دارم. یا در مورد اینکه این امضا مال فلانی باشه، تردید می کنم. مبهم حرف زدن هیچ دردی رو دوا نمی کنه.

چند تا مثال عملی از تردید

باز هم برای روشن شدن بحث، چند تا مثال رو با هم ببینیم:

• تردید وراث نسبت به وصیت نامه متوفی: فرض کنید پدرتون فوت کرده و یه نفر یه وصیت نامه دست نویس میاره و میگه پدرتون این رو امضا کرده و بخشی از اموالش رو به من وصیت کرده. شما به عنوان ورثه، به دستخط یا امضای پدرتون شک دارید، چون ممکنه اون دستخط، مال پدرتون نباشه. اینجا شما باید بگید من به اصالت این وصیت نامه و امضای منتسب به پدرم، تردید دارم.
• تردید نسبت به امضای شاهد در یک سند عادی: یه قرارداد خرید و فروش بین دو نفر بسته شده و یه نفر هم به عنوان شاهد اون رو امضا کرده. حالا شما (که طرف دعوا هستید ولی شاهد نیستید) به امضای شاهد شک دارید و فکر می کنید ممکنه اون امضا مال شاهد نباشه. اینجا هم باید تردید کنید.

بعد از تردید، کی باید اصالت سند رو ثابت کنه؟

خوشبختانه، تو بحث تردید هم مثل انکار، وظیفه اثبات اصالت سند به عهده همون کسی میفته که سند رو به دادگاه آورده. یعنی اگه شما به یه سند تردید کردید، طرف مقابل باید ثابت کنه که بله، این سند معتبره و امضا یا خطش واقعاً مال اون شخصیه که ادعا می کنم!. اگه نتونه ثابت کنه، اون سند هم مثل سند انکار شده، از اعتبار ساقط میشه و دیگه تو پرونده نقشی نداره. پس از این نظر، هم انکار و هم تردید، به نفع کسیه که به اصالت سند اعتراض می کنه.

فرق اساسی انکار و تردید در چیست؟ چرا باید دقیق باشیم؟

تا اینجا متوجه شدید که انکار و تردید هر دو ابزارهایی برای اعتراض به اصالت اسناد عادی هستند و بار اثبات رو هم از روی دوش شما برمیدارن. اما با وجود این شباهت ها، یه تفاوت خیلی مهم و بنیادین دارن که اگه اشتباه به کار برده بشن، ممکنه دفاع شما رو با مشکل مواجه کنه. این تفاوت اساسی، در مورد اینه که «سند به کی منتسب شده» و «میزان قطعیت شما از این موضوع» چقدره.

تفاوت اصلی در به کی منتسب شده است!

مهم ترین و کلیدی ترین فرق بین انکار و تردید اینه:

• انکار: وقتی سند رو به خودِ شما نسبت میدن، یعنی میگن خط یا امضا یا اثر انگشتِ زیر سند مالِ شماست. در این حالت، شما باید بگید من انکار می کنم.
• تردید: وقتی سند رو به شخصِ دیگه ای (غیر از شما) نسبت میدن. این شخص می تونه یه نفر فوت شده، یه نفر غایب، یا یه شاهد باشه. در این حالت، شما باید بگید من تردید دارم.

پس، اگه سند رو به شما نسبت دادن و شما مطمئنید مال شما نیست، می گید انکار. اگه سند رو به کس دیگه ای نسبت دادن و شما در اصالتش شک دارید، می گید تردید. همین یه نکته کوچیک، می تونه سرنوشت پرونده رو عوض کنه.

تفاوت در اطمینان ما از سند

یه فرق دیگه هم تو میزان آگاهی و اطمینان شما از اصالت سند هست:

• در انکار: شما قاطعانه و با اطمینان کامل منکر انتساب سند به خودتون هستید. یعنی شما صد در صد می دونید که این امضا یا دستخط مال شما نیست.
• در تردید: شما مطمئن نیستید و شک دارید. یعنی نمی تونید قطعاً بگید که اون امضا مال شخص ثالث نیست، فقط احتمال میدید که ممکنه نباشه یا در اصالتش شک دارید.

چرا باید کلمات رو درست به کار ببریم؟

استفاده صحیح از واژه های انکار و تردید تو دادگاه خیلی مهمه. اگه به جای انکار بگید تردید دارم یا برعکس، ممکنه دادگاه حرف شما رو قبول نکنه و سند رو معتبر بدونه. مثلاً اگه سند به خود شما منتسب باشه و شما بگید تردید دارم، دادگاه میتونه این رو به حساب یه اظهارنظر بی اساس بذاره، چون شما باید کاملاً بدونی که امضای خودت هست یا نه. پس همیشه یادتون باشه: دقیق حرف بزنید!

یه نگاه کلی به تفاوت ها (جدول مقایسه)

برای اینکه همه این تفاوت ها تو ذهنتون جا بیفته، بیایید یه نگاهی به جدول مقایسه بندازیم:

ویژگی	انکار	تردید
نوع سند	فقط عادی	فقط عادی
منتسب الیه (کسی که سند به او نسبت داده شده)	خود معترض	شخص ثالث (غیر معترض: فوت شده، غایب، شاهد و…)
درجه قطعیت معترض	قاطعانه منکر	شک و عدم اطمینان
بار اثبات	با ارائه دهنده سند	با ارائه دهنده سند
ماده قانونی	ماده ۲۱۶ ق.آ.د.م	ماده ۲۱۶ ق.آ.د.م

شباهت های انکار و تردید؛ این دو برادر دوقلو چه وجه اشتراکی دارند؟

حالا که تفاوت های انکار و تردید رو حسابی بررسی کردیم، خوبه که به شباهت های این دو مفهوم حقوقی هم اشاره کنیم. با اینکه این دوتا برای موارد مختلفی به کار میرن، ولی از جهاتی شبیه به هم هستن که دونستن اون ها هم خالی از لطف نیست:

• فقط برای اسناد عادی قابل طرح هستند: این مهم ترین شباهت و اصلی ترین نکته ای بود که بارها تکرار کردیم. چه سند رو انکار کنید و چه بهش تردید، در هر دو حالت سند باید غیررسمی باشه. سند رسمی رو با این روش ها نمیشه زیر سوال برد.
• هر دو از دفاعیات شکلی در برابر اسناد محسوب می شوند: یعنی هر دو مربوط به «ظاهر و اصالت» سند هستند، نه «محتوای» اون. شما با انکار و تردید نمیگید که محتوای سند غلطه، بلکه میگید اصلا این سند با این امضا یا خط، اصالتی نداره.
• مهلت قانونی یکسان برای طرح آن ها: چه بخواید انکار کنید و چه تردید، مهلت قانونی برای انجام این کارها معمولاً یکسان هست و باید تا «اولین جلسه دادرسی» این رو مطرح کنید. جلوتر مفصل درباره این مهلت ها صحبت می کنیم.
• در هر دو حالت، بار اثبات اصالت سند به ارائه دهنده سند منتقل می شود: این هم یکی از مهم ترین شباهت ها و در واقع مزایای انکار و تردیده. وقتی شما یکی از این دو رو مطرح می کنید، دیگه وظیفه ثابت کردنِ «اصیل نبودن» سند با شما نیست، بلکه کسی که سند رو آورده، باید ثابت کنه که «اصل» هست.

انکار، تردید یا جعل؟ کدام گزینه در دادگاه به کارمان می آید؟

علاوه بر انکار و تردید، یه راه دیگه هم برای اعتراض به اصالت اسناد وجود داره که بهش میگن جعل. جعل، یه قضیه جدی تره و با انکار و تردید تفاوت های اساسی داره. دونستن این تفاوت ها خیلی مهمه، چون اگه اشتباهی یکی رو جای اون یکی استفاده کنید، ممکنه تو پرونده به مشکل بربخورید و حتی نتیجه عکس بگیرید.

جعل چیست؟ تفاوتش با انکار و تردید کجاست؟

جعل یعنی اینکه یه نفر، تو یه سندی (چه عادی و چه رسمی)، تغییراتی ایجاد کنه یا یه سند رو از صفر طوری بسازه که انگار یه سند اصلی و معتبره، در حالی که اینطور نیست. این کار به قصد فریب دیگرانه و هدفش اینه که یه سند رو به ظاهر معتبر نشون بده تا ازش سوءاستفاده کنه. جعل خودش دو نوع اصلی داره:

• جعل مادی: یعنی دستکاری فیزیکی تو سند. مثلاً امضای کسی رو جعل کنه، دستخطش رو تقلید کنه، تاریخ سند رو عوض کنه، یا یه اسم رو بهش اضافه کنه.
• جعل معنوی: یعنی محتوای سند رو تغییر بده، در حالی که ظاهر سند دست نخورده باقی مونده. مثلاً یه مأمور دولتی، وقتی داره سند رو تنظیم می کنه، عمداً حرف های طرفین رو اشتباه بنویسه یا مطلبی رو اضافه یا کم کنه که اصلاً گفته نشده.

فرق اساسی جعل با انکار و تردید تو اینه که:

• جعل برای هر دو نوع سند (عادی و رسمی) کاربرد داره: شما می تونید هم به سند عادی و هم به سند رسمی ادعای جعل کنید. اما انکار و تردید فقط برای اسناد عادیه.
• جعل جنبه کیفری داره: یعنی اگه کسی سندی رو جعل کنه، مرتکب جرم شده و ممکنه به زندان و جریمه محکوم بشه. اما انکار و تردید، صرفاً یه دفاع حقوقی هستن و جنبه کیفری ندارن.
• بار اثبات در جعل: برخلاف انکار و تردید، وقتی شما ادعای جعل می کنید، وظیفه اثباتِ جعلی بودن سند به عهده خودِ شماست. یعنی شما باید دلیل بیارید و ثابت کنید که سند مورد نظر، جعلیه.

جدول مقایسه سه گانه: انکار، تردید و جعل

حالا که هر سه مفهوم رو می دونید، بیایید یه بار دیگه تو یه جدول مقایسه ای جامع، تفاوت هاشون رو با هم مرور کنیم تا همه چیز براتون مثل آب روشن بشه:

ویژگی	انکار	تردید	جعل
نوع سند	فقط عادی	فقط عادی	عادی و رسمی
منتسب الیه	خود معترض	شخص ثالث (غیر معترض)	تغییر در محتوا/ظاهر سند
قصد معترض	رد انتساب قاطعانه	عدم اطمینان از انتساب	ادعای خلاف واقع بودن/ساختگی بودن سند
بار اثبات	با ارائه دهنده سند	با ارائه دهنده سند	با مدعی جعل
ماهیت	دفاع شکلی (حقوقی)	دفاع شکلی (حقوقی)	دفاع شکلی و جرم کیفری

یادتان باشد، انتخاب بین انکار، تردید یا جعل، سرنوشت ساز است. اگر سند به شما منتسب است و مطمئنید اصیل نیست، انکار کنید. اگر به شخص ثالث منتسب است و شک دارید، تردید کنید. و اگر فکر می کنید سند دستکاری شده یا از اساس جعلی است، ادعای جعل کنید. اشتباه در انتخاب این روش ها می تواند فرصت دفاع را از شما بگیرد.

مواد قانونی کلیدی: از قانون آیین دادرسی مدنی چه می دانیم؟

هر بحث حقوقی، ریشه در قانون داره. انکار، تردید و حتی جعل هم از این قاعده مستثنی نیستن. قانونگذار تو قانون آیین دادرسی مدنی، دقیقاً مشخص کرده که چطور باید به این مسائل رسیدگی کرد. اینجا می خوایم مهم ترین موادی رو که به این بحث ها مربوط میشن، با هم مرور کنیم و به زبان ساده تر توضیحشون بدیم.

ماده ۲۱۶: پایه و اساس انکار و تردید

این ماده رو تا الان چند بار اشاره کردیم، چون اصل و اساس بحث انکار و تردیده. بیایید یه بار دیگه متنش رو بخونیم و بعد تفسیرش کنیم:

«کسی که علیه او سند غیر رسمی ابراز شود می تواند خط یا مهر یا امضا و یا اثر انگشت منتسب به خود را انکار نماید و احکام منکر بر او مترتب می گردد اگر سند ابرازی منتسب به شخص او نباشد می تواند تردید کند.»

تفسیر ساده: خیلی واضحه! این ماده به ما میگه اگه تو دادگاه یه سند عادی (غیر رسمی) علیه شما رو شد، دو حالت داریم:

1. اگه سند رو به خود شما نسبت دادن (یعنی میگن این خط، مهر، امضا یا اثر انگشت مال شماست)، شما حق دارید که قاطعانه انکار کنید. اگه انکار کنید، از نظر قانونی شما منکر شناخته میشید و احکام مربوط به منکر رو براتون اعمال می کنن.
2. اگه سند رو به شما نسبت ندادن، بلکه به کس دیگه ای نسبت دادن (مثلاً یه فرد فوت شده یا یه شخص غایب)، اون وقت شما حق دارید که به اصالت سند تردید کنید.

پس، ماده ۲۱۶ داره مرز دقیق بین انکار و تردید رو مشخص می کنه و وظایف حقوقی هر کدوم رو توضیح میده.

ماده ۲۱۷: مهلت ها و پیامدها

حالا که میدونید کی باید انکار یا تردید کنید، سوال اینه که کی؟. قانون برای این کار مهلت تعیین کرده. ماده ۲۱۷ رو ببینید:

«اظهار تردید یا انکار نسبت به دلایل و اسناد ارائه شده حتی الامکان باید تا اولین جلسه دادرسی به عمل آید و چنانچه در جلسه دادرسی منکر شود و یا نسبت به صحت و سقم آن سکوت نماید حسب مورد آثار انکار و سکوت بر او مترتب خواهد شد. در مواردی که رای دادگاه بدون دفاع خوانده صادرمی شود، خوانده ضمن واخواهی از آن، انکار یا تردید خود را به دادگاه اعلام می دارد. نسبت به مدارکی که در مرحله واخواهی مورد استناد واقع می شود نیز اظهار تردید یا انکار باید تا اولین جلسه دادرسی به عمل آید.»

تفسیر و شرایط: این ماده خیلی مهمه، چون اگه مهلت رو از دست بدید، فرصت دفاع رو هم از دست دادید. قانون میگه:

• مهلت اصلی: باید تا «اولین جلسه دادرسی» انکار یا تردیدتون رو اعلام کنید. یعنی وقتی دادگاه برای اولین بار برای رسیدگی به پرونده تشکیل میشه، شما باید این موضوع رو مطرح کنید.
• پیامدهای سکوت: اگه تو اولین جلسه هیچی نگید و سکوت کنید، قانون این سکوت شما رو به معنی تایید اصالت سند تلقی می کنه! یعنی انگار شما سند رو قبول کردید و دیگه بعداً نمی تونید بهش اعتراض کنید. پس حواستون باشه که سکوت کردن تو دادگاه، همیشه هم نشونه رضایت نیست، گاهی ضرر بزرگی میزنه.
• استثنا برای احکام غیابی (واخواهی): یه استثنا هست. اگه رأی دادگاه بدون حضور شما صادر شده باشه (رأی غیابی)، وقتی دارید به این رأی اعتراض می کنید (که بهش میگن واخواهی)، تو همون مرحله واخواهی می تونید انکار یا تردیدتون رو نسبت به اسناد مطرح کنید.

پس، اگه تو پرونده ای سندی علیه شما ارائه شده، باید گوش به زنگ باشید و به موقع اعتراضتون رو اعلام کنید.

ماده ۲۱۸: وقتی ارائه دهنده سند جا می زند!

فرض کنید شما سند رو انکار یا تردید کردید. حالا چی میشه؟ ارائه دهنده سند باید تصمیم بگیره که آیا میخواد ثابت کنه سندش اصله یا نه. ماده ۲۱۸ درباره این تصمیم گیری حرف می زنه:

«در مقابل تردید یا انکار، هرگاه ارائه کننده سند، سند خود را استرداد نماید، دادگاه به اسناد و دلایل دیگر رجوع می کند. استرداد سند دلیل بر بطلان آن نخواهد بود، چنانچه صاحب سند، سند خود را استرداد نکرد و سند موثر در دعوا باشد، دادگاه مکلف است به اعتبار آن سند رسیدگی نماید.»

تفسیر و آثار استرداد: این ماده میگه وقتی شما انکار یا تردید کردید:

• اگه کسی که سند رو آورده، ببینه که نمیتونه اصالتش رو ثابت کنه یا دلش نمی خواد وارد این دردسر بشه، میتونه سندش رو «استرداد» کنه. یعنی سند رو پس بگیره و بگه دیگه به این سند استناد نمی کنم.
• اگه سند استرداد بشه، از مدارک و دلایل پرونده حذف میشه و دادگاه با بقیه مدارک به پرونده رسیدگی می کنه. اما این به این معنی نیست که سند کلاً باطل شده، فقط تو اون پرونده دیگه ازش استفاده نمیشه.
• اگه ارائه دهنده سند، سندش رو پس نگیره و روی اصالتش پافشاری کنه، اون موقع دادگاه مجبوره به بحث اصالت سند رسیدگی کنه و ببینه که سند اصله یا نه. اینجاست که پای کارشناس خط و امضا و کلی مراحل دیگه باز میشه.

ماده ۲۱۹: ادعای جعل چطور مطرح می شود؟

همون طور که قبلاً گفتیم، جعل با انکار و تردید فرق داره و خودش یه بحث مفصله. ماده ۲۱۹ هم درباره همین موضوع حرف می زنه:

«ادعای جعلیت نسبت به اسناد و مدارک ارائه شده باید برابر ماده ۲۱۷ این قانون با ذکر دلیل اقامه شود، مگر اینکه دلیل ادعای جعلیت بعد از موعد مقرر و قبل از صدور رای یافت شده باشد، در غیر این صورت دادگاه به آن ترتیب اثر نمی دهد.»

تفسیر و شرایط: این ماده میگه اگه می خواید ادعای جعل کنید، باید:

• مثل انکار و تردید، تو «اولین جلسه دادرسی» این ادعا رو مطرح کنید.
• مهم تر از اون، باید «دلیل» بیارید! برخلاف انکار و تردید که بار اثبات با طرف مقابل بود، تو جعل، شما باید ثابت کنید که سند جعلیه.
• یه استثنا هم داره: اگه دلیل جعلی بودن سند بعد از مهلت مقرر (اولین جلسه دادرسی) پیدا بشه، ولی قبل از اینکه دادگاه رأی بده، باز هم میتونید ادعای جعل کنید. اما اگه بعد از رأی باشه، دیگه فایده ای نداره.

کی و چطور انکار و تردید کنیم؟ مهلت ها و شرایطش!

همون طور که تو ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی دیدیم، زمان بندی برای طرح انکار و تردید خیلی مهمه. اگه دیر بجنبید، ممکنه شانس دفاع رو از دست بدید. بیایید دقیق تر به این مهلت ها و شرایط نگاه کنیم.

اولین جلسه دادرسی یعنی چی؟

خب، قانون میگه تا اولین جلسه دادرسی. منظور از اولین جلسه دادرسی چیه؟ یعنی دقیقاً همون جلسه ای که دادگاه برای اولین بار برای شنیدن حرف های طرفین و رسیدگی به پرونده تشکیل میشه. این جلسه معمولاً بعد از اینکه دادخواست شما ثبت شد و وقت رسیدگی تعیین و به طرفین ابلاغ شد، برگزار میشه. اگه شما تو این جلسه حاضر باشید و به سندی که علیه شما ارائه شده اعتراض دارید، باید همونجا یا قبل از اون، اعتراضتون رو کتبی یا شفاهی به دادگاه اعلام کنید.

استثنائات مهلت (طرح در مرحله واخواهی در احکام غیابی)

گاهی اوقات ممکنه شما اصلاً خبر نداشته باشید که پرونده ای علیه شما تشکیل شده و دادگاه بدون حضور شما رأی صادر کنه. به این جور رأی ها، رأی غیابی میگن. وقتی از این رأی باخبر میشید، حق دارید بهش اعتراض کنید که به این اعتراض واخواهی میگن. تو این حالت خاص، شما می تونید انکار یا تردید خودتون رو تو همون مرحله واخواهی مطرح کنید. یعنی مهلت شما از اولین جلسه رسیدگی به واخواهی شروع میشه، نه اولین جلسه رسیدگی به دعوای اصلی. این یه استثنای خیلی مهم برای حفظ حقوق افرادیه که غیاباً محکوم شدن.

ضرورت صراحت و قاطعیت در بیان انکار یا تردید

قبلاً هم بهش اشاره کردیم: تو دادگاه نباید سرسری حرف بزنید. باید واضح و قاطع باشید. یعنی اگه می خواید انکار کنید، بگید من این سند را انکار می کنم. و اگه می خواید تردید کنید، بگید من به اصالت این سند تردید دارم. عبارت های مبهم مثل فکر نمی کنم این امضای من باشه یا مطمئن نیستم این سند اصل باشه به درد نمی خورن. دادگاه نیاز به یه موضع گیری حقوقی صریح و قاطع داره تا بتونه بهش رسیدگی کنه.

پیامدهای عدم اظهار در مهلت مقرر

اگه خدایی نکرده، شما تو مهلت قانونی (یعنی تا اولین جلسه دادرسی یا در مرحله واخواهی) انکار یا تردیدتون رو اعلام نکنید، چه اتفاقی میفته؟ قانون این رو به معنی تایید اصالت سند تلقی می کنه. یعنی دادگاه فرض می کنه که شما سند رو قبول دارید و دیگه نمیتونید بعداً به اصالتش اعتراض کنید. سند معتبر شناخته میشه و دادگاه بر اساس اون به دعوا رسیدگی می کنه. پس این مهلت ها شوخی بردار نیستن و باید حسابی حواستون بهشون باشه.

وقتی انکار و تردید می کنیم، دادگاه چطور رسیدگی می کنه و چه اتفاقی می افته؟

خب، حالا فرض کنید شما با دقت و طبق قانون، سند عادی رو انکار یا بهش تردید کردید. حالا چی میشه؟ روند رسیدگی دادگاه چطوره و چه اتفاقاتی ممکنه بیفته؟ این قسمت خیلی هیجان انگیزه، چون پای کارشناس و کلی مراحل دیگه به پرونده باز میشه!

وظایف ارائه دهنده سند پس از اظهار انکار یا تردید (تأکید بر اصالت یا استرداد)

اولین اتفاقی که میفته اینه که کسی که سند رو به دادگاه آورده، باید واکنش نشون بده. اون دو تا راه بیشتر نداره:

1. تأکید بر اصالت: میگه من روی سندم پافشاری می کنم و معتقدم که اصله! در این صورت، اون باید تلاش کنه تا اصالت سند رو ثابت کنه.
2. استرداد سند: میگه باشه، من این سند رو پس میگیرم و دیگه بهش استناد نمی کنم. تو این حالت، همون طور که تو ماده ۲۱۸ گفتیم، سند از پرونده حذف میشه و دادگاه با بقیه مدارک رسیدگی رو ادامه میده.

معمولاً کسی که سند رو آورده، اگه به اصالتش مطمئن باشه، گزینه اول رو انتخاب می کنه.

شیوه رسیدگی دادگاه به اصالت سند (ارجاع به کارشناسی خط و امضا، تطبیق، تحقیق)

اگه ارائه دهنده سند روی اصالتش پافشاری کنه، دادگاه باید اصالت سند رو بررسی کنه. این کار معمولاً به این صورت انجام میشه:

• ارجاع به کارشناسی خط و امضا: رایج ترین روش اینه که دادگاه پرونده رو به کارشناس خط و امضا میفرسته. این کارشناس یه متخصص حرفه ایه که با روش های علمی، امضاها و دستخط ها رو بررسی و با نمونه های واقعی مقایسه می کنه. مثلاً از شما می خواد که جلوش امضا کنید تا با امضای زیر سند مقایسه کنه، یا نمونه دستخط های قدیمی شما رو بررسی می کنه.
• تطبیق: کارشناس یا خود دادگاه، امضا یا خط مورد اعتراض رو با سایر اسناد و مدارکی که اصالتشون مسلّم هست، تطبیق میده. مثلاً امضای شما رو با امضای کارت ملی یا سند ازدواجتون که اصالتش قطعیه، مقایسه می کنه.
• تحقیق از شهود و مطلعین: گاهی اوقات ممکنه دادگاه برای روشن شدن موضوع، از شاهدها یا افرادی که از جریان تنظیم سند اطلاع دارن، تحقیق کنه.

پیامدهای عدم اثبات اصالت سند (خروج سند از عداد دلایل، تأثیر بر رأی دادگاه)

اگه بعد از همه این بررسی ها، کارشناس یا خود دادگاه به این نتیجه برسه که سند اصالت نداره (یعنی امضا یا خطش مال اون شخصی که ادعا شده، نیست)، چه اتفاقی میفته؟

• خروج سند از عداد دلایل: اون سند از پرونده شما حذف میشه و دیگه نمیشه بهش استناد کرد.
• تأثیر بر رأی دادگاه: اگه اون سند، تنها دلیل یا مهم ترین دلیل طرف مقابل بوده، باطل شدنش می تونه به ضرر اون تموم بشه و پرونده رو به نفع شما برگردونه.

پیامدهای اثبات اصالت سند (معتبر تلقی شدن سند، ادامه رسیدگی)

حالا برعکس، اگه بعد از بررسی ها، کارشناس یا دادگاه به این نتیجه برسه که سند اصله و اصالتش ثابت میشه، چی؟

• معتبر تلقی شدن سند: سند معتبر شناخته میشه و دادگاه میتونه بر اساس اون، به نفع کسی که سند رو آورده، رأی بده.
• ادامه رسیدگی: پرونده با همون سند معتبر به مسیر خودش ادامه میده و شما باید دفاعیات دیگه ای برای خودتون داشته باشید.

در صورت اثبات جعل: تکلیف دادگاه به ارجاع امر به دادگاه کیفری

یه نکته مهم دیگه اینکه اگه در جریان رسیدگی به اصالت سند (چه در مورد انکار و تردید و چه ادعای جعل)، دادگاه به این نتیجه برسه که سند جعل شده، قاضی وظیفه داره که موضوع جعل رو به دادگاه کیفری اطلاع بده. چون جعل یک جرمه و باید جداگانه تو دادگاه کیفری بهش رسیدگی بشه و جاعل هم مجازات قانونی خودش رو ببینه. پس می بینید که یه اعتراض ساده به سند، ممکنه مسیرهای پیچیده ای رو تو دادگاه باز کنه.

نتیجه گیری

تا اینجا حسابی درباره انکار و تردید صحبت کردیم و فهمیدیم که این دو مفهوم حقوقی، مثل دو ابزار مهم و کارآمد، به ما کمک می کنن تا در برابر اسناد عادی که ممکنه اصالتشون زیر سوال باشه، از خودمون دفاع کنیم. یاد گرفتیم که کلیدی ترین فرق بین «انکار» و «تردید» تو اینه که سند به کی منتسب شده؛ اگه به خودمون نسبت داده شده باشه باید «انکار» کنیم و اگه به یه شخص ثالث (مثل یه متوفی یا یه شاهد) منتسب باشه، باید «تردید» کنیم. همچنین دیدیم که برخلاف «جعل» که جنبه کیفری داره و برای هر دو نوع سند عادی و رسمی به کار میره، انکار و تردید فقط برای اسناد عادی قابل طرح هستن و بار اثباتشون هم به عهده کسیه که سند رو ارائه کرده.

اینکه بدونیم چطور و کی این دفاعیات رو مطرح کنیم، یعنی رعایت مهلت قانونی «اولین جلسه دادرسی» و استفاده از عبارت های صریح و قاطع، خیلی مهمه. اگه حواسمون به این نکات نباشه و اشتباهی از واژه ای اشتباه استفاده کنیم یا مهلت رو از دست بدیم، ممکنه فرصت دفاع از دستمون بره و دادگاه سند رو معتبر تلقی کنه. پس، این دانش حقوقی نه تنها برای وکلا و حقوق دان ها، بلکه برای هر کسی که ممکنه توگیر یه پرونده حقوقی بشه، حیاتیه تا بتونه از حق و حقوق خودش بهترین دفاع رو داشته باشه و اجازه نده سندهای بی اعتبار، حقوقش رو پایمال کنن. داشتن یه وکیل خوب و مشاوره تخصصی، بهترین راه برای اینه که قدم به قدم، دفاع درستی داشته باشید.

برای مشاوره تخصصی در زمینه دعاوی اسناد و سایر مسائل حقوقی، همین حالا با کارشناسان و وکلای مجرب ما تماس بگیرید. همچنین می توانید برای اطلاعات بیشتر، مقالات مرتبط ما را با عناوین جعل سند چیست و چه مجازاتی دارد؟ و راهنمای کامل اسناد رسمی و عادی مطالعه کنید.